Темекі – ол жендет. Мектепте баршамызға бір грамм никотиннің өзі жылқыны өлтіретіні жайында айтылғаны мәлім. Егер сіз шылым шегетін болсаңыз, онда сіздің бойыңызда түрлі аурулардың дамитыны сөзсіз. Және сіз темекі шексеңіз, шекпеген кездегі өміріңізбен салыстырғанда өмірмен ертерек хош айтысуыңыз мүмкін. Темекі шегу адам ағзасының кез-келген мүшесінің ауруларына әкеп соғады. Әлемдегі бес өлімнің біреуі темекінің салдарынан келіп жатады екен. Темекі шегу өкпе эмфиземасына себеп болады және жүрек-қан тамырлары ауруларын, қатерлі ісік ауруларын, сондай-ақ жүктілік пен туа біткен деформацияларды да дамыту қаупін айтарлықтай арттырады. Түбінде, темекі шегу адам бетіндегі әжімдердің пайда болуын тездетеді, сондықтан темекі шегетіндердің терісі шылым шекпейтіндердің терісінен қарағанда едәуір кәрі көрініп тұрады.
Темекі шегуден бас тарту арқылы сіз өмір сүру ұзақтығын көбейту және ғұмырыңыздың сапасын жақсарту үшін ең маңызды қадамды жасаған болып саналасыз.
- Темекі шегуді тоқтатқандар, оны доғармағандарға қарағанда ұзақ уақыт бойы өмір сүреді. Мысалы, 50 жасқа дейін темекі шегуді тастаған жандар, алдағв 15 жылдық өмірін ұзартқанмен тең.
- Темекі шегуді тоқтату өкпенің қатерлі ісігін, басқа да онколгиялық ауруларды, жүрек тоқтауы, инсульттің және созылмалы өкпе ауруларының даму қаупін айтарлықтай төмендетеді.
- Темекі шегуді тоқтатудың денсаулыққа пайдалы қасиеттерін салыстырғанда, жеңіл салмақ жоғарылату немесе иекмсіздік синдромы сияқты кейбір қолайсыздықтар туындамайды.
Темекі түтіні және шылым шегудің зияны жайында
Темекі түтінінде 5 мыңға жуық химиялық заттар бар, олардың 200-і улы заттарға, ал 50-і - қатерлі ісікке әкелетін заттарға жатады. Темекі түтінде болатын кейбір заттардың біздің ағзамызға қаншалықты әсер ететінгі жайында.
- Көміртек тотығы - дәмі мен иісі жоқ уландырғыш газ, оның көп мөлшерде адам өлтіреді. Бұл газ көліктің түтін шығатын құбырынан да шығады.
- Мышьяк - егеуқұйрық уы.
- Цианисті суттегі – ол да у, оны кезінде фашистік концлагерлердегі камераларында пайдаланған газды зат.
- Аммиак - дәретхана тазалау үшін пайдаланылатын зат.
- Ацетон - бұл актасты сұйық зат, қазір оны лак тазартқыш ретінде қолданатыны белгілі.
- Формальдегид - көзге көрінбейтін денелерді бояу үшін пайдаланылатын түссіз, иісі күшті газ дезинфекциялаушы және бактерицидтік агент ретінде де қолданылады.
- Тар немесе шайыр: ингаляциядан кейін денеде темекі түтіні қалыңдайды, ал бұл түтіннің 70 пайызы өкпенің ұлпасына зақым келтіретін жабысқақ масса түріндегі көміртегі түрінде сақталады.
- Пиридин - иттердің бүргеулерін кетіру үшін қолданылатын зат.
- Никотин - темекіге тәуелді ететін зат; ол жүрек соғу жылдамдығын арттырады және ағзадағы қан мен оттегінің ағымын азайтады.
Темекі түтінде болатын бензопирен мен нитрозаминдердің өкпенің қатерлі ісігін тудыратынын да қосуға болады; хош иісті аминдер қауық пен кеуде ісігін тудырады; формальдегид мұрын қуысының қатерлі ісігін тудырады; бензин қосылыстары лейкемияны тудырады.
Темекі шегушінің бір адамның өмірінен мысал келтірейік
20 жасында жас адам темекі шегеді, ал темекіге тәуелділігі артады, нағыз шылымқорға айналады. Біраз уақыттан кейін ол жиі жөтеле бастайды.
25-30 жасында ол тыныссының тарылуын сезінеді.
35 жасқа келгенде, ол суыққа, жөтелге және жоғарғы тыныс жолдарының проблемаларына байланысты жұмыстан жиі қалады; оның қан қысымы және холестерин деңгейін жиі көтереді.
40 жыл бойы - жөтелге қарсы дәрі-дәрмектерді жиі пайдаланады; қан тамырларында жүректің қан тамырларын жапсыратын атеросклеротикалық шытыралар жиналып, одан инфаркт туындауы мүмкін.
45 жасында созылмалы бронхит және өкпе ауруы дамиды.
50 жасқа дейін темекіге байланысты аурулардың салдарынан инсульт, жүрек соғысы, созылмалы жүрек жеткіліксіздігі, атеросклероз сияқты науқастарға шалдығын ауруханалардың табалдырығын жиі аттайды. Ауыр асқынулар жиі пайда болуы мүмкін, мысалы, үлкен тамырдың аневризмасы, сондай-ақ қатерлі ісік секілді.
60 жасында өмір сүру сапасы ақырындап төмендей бастайды және өмірімен ерте қоштасады.
Өкінішке қарай, бұл көп темекі шегушінің әдеттегі өмірі. Зерттеулер көрсеткендей, шылым шегушілердің өмір сүру ұзақтығы орташа есеппен ерлер арасында 13,2 жыл, ал әйелдер арасында 14,5 жас.
Егер сіз шылым шегетін болсаңыз және өз денсаулығыңызға алаңдамайтын болсаңыз, жоқ дегенде, сіздің темекіңізден шыққан түтінді жұтуға мәжбүр болатын адамдар туралы ойлауыңыз керек. Бұл темекі түтінін амалсыздан тұтыну деп аталады, ол енді темекі шегуден гөрі аса зиянды емес. Мысалы, бір сағат бойы темекі түтінін пассивті жұту, темекі шегудің төрт шылымына барабар екен. Пассивті ингаляциялық түтін құрамында кадмий, цианид, қорғасын, сынап, радиоактивті материалдар, дигоксин (пассивті пестицид), никотин және 4000-нан астам басқа химиялық заттар сияқты зиянды заттар бар.
Шылым шегу - ҚАРЖЫЛЫҚ ЖӘНЕ БАСҚА ШЫҒЫСТАРҒА САЛМАҚ ТҮСІРЕДІ
Шылым шегудің қаржылық шығындарының ауыртпалығы - темекінің өзіндік құны, сондай-ақ темекі шегуден туындаған аурулармен байланысты денсаулыққа кеткен шығынның бағалары болып табылады. Қаржылық шығындардан бөлек, көптеген жеке мәселелер темекі шегу, мысалы, өзін-өзі бағалаудың төмендігі, медициналық рәсімдерден өту уақыты мен күші және басқалар сияқты.
Темекіге байланысты шығындарды есептеу қиын емес: апта сайын темекіге және медициналық процедураларға жұмсалатын соманы 53 аптаға көбейтіңіз. Нәтижесі сізді таң қалдыруы мүмкін. Содан кейін бұл соманы 10-ға көбейтіңіз - бұл алдағы 10 жыл бойғы шығындар болып табылады. Қалай ойлайсыз, бұл ақшаларды өртей салуға бола ма? Оданда оны ақылға қонымды мақсаттар үшін, басқаша жұмсаған дұрыс болмас па еді?
НИКОТИНГЕ ӘУЕСТІК ЖӘНЕ ТЕЖЕЙ АЛМАУ СИНДРОМЫ
Темекі шегу денсаулыққа зиянды: ол өзіміз үшін де, айналамыздағы адамдар үшін де зиянды. Шылым шегетіндер бұл әдеттен дереу айығуы керек. Дегенмен, бұл оңай емес.
Өйткені, темекідегі никотин - бұл биологиялық тәуелділік туындататын есірткі заттарының түрі. Бұл стимулятор болып табылады және оның адамның өзін жегідей жеуіне себепті тудыратын депрессиялық әсері болуы да мүмкін. Бастапқыда никотин жүрек соғу жылдамдығын жоғарылатып, кофеин немесе басқа стимулятор сияқты қуаныш пен қуат сезімін тудырады. Алайда, кейінірек бұл депрессия мен шаршауды тудырады. Депрессия және шаршау - бұл никотиннің «тежей алмау синдромы», бұл шылым шегетіндерге тағы бір рет темекі шегуге деген ниет тудырады.
«Тежей алмау синдромы» деген не?
«Тежей алмау синдромы» физикалық және психологиялық көріністермен сипатталады. Физикалық көріністер никотиннің болмауымен байланысты, олар жоғарыда айтылғандай, белгілі бір дәрежеде есірткі типті зат болып табылады. Психологиялық көріністер көптеген көңіл-күйлердің нашарлауына әкелетін көпжылдық әдеттен бас тартумен байланысты.
«Тежей алмау синдромының» физикалық және психологиялық көріністері де темекі шегетін күннен кейін бірнеше сағаттан кейін басталады және 3-ші және 7-ші күндерде шыңына жетеді. Олар 2-3 күннен бірнеше аптаға дейін жалғасады. «Тежей алмау синдромының» негізгі көріністері мыналар:
• депрессия жағдайлары;
• көңілдену және ашулану сезімі;
• тітіркендіргіштік;
• ұйықтаудың қиындауы;
• ойды шоғырландыру проблемалары;
• үнемі алаңдаушылық;
• бас ауруы;
• дел-сал болу және шаршау;
• тәбеттің артуы.
Сіз шылым шегуді тоқтатқанда, өзіңізді «досыңды жоғалтқандай » сезінесіз. Темекі шегу әртүрлі жолдармен және себептермен қолданылады. Кейбірі - өз сезімдері мен эмоцияларын жасырады. Басқалары - кейбір адамдарға жақын болу немесе керісінше қарым-қатынас жасамауға тырысады. Бірте-бірте темекі шегушінің өмірінің ең маңызды қасиеті, одақтасы, жақын досы болады. Алайда, сіз темекі шегетін әрбір темекі сіздің өміріңіздің минуттарын және тіпті сағаттарын ұрлайды. Темекі шегуден бас тарту өмірдегі ең ақылға қонымды шешімдердің бірін жасау болып саналады.
ТЕМЕКІНІ ТОҚТАТҚАННАН КЕЙІНГІ АЛҒАШҚЫ СӘТТЕН БАСТАП ДЕНСАУЛЫҚ ЖАҚСАРА БАСТАЙДЫ
Темекіні тастағаннан кейінгі 20-шЫ минутта: қан қысымы қалыпты орнына қайтарылады; аяқ-қолдың температурасы (қолдар мен аяқтар) оңтайлы мәндерге көтеріледі.
8 сағаттан кейін: қандағы көміртек тотығы деңгейі қалыпты дәрежеге дейін төмендейді.
24 сағаттан кейін: миокард инфарктісі мен кенеттен болатын кардиохирургиялық қауіп төмендейді.
2-12 аптадан кейін: қан айналымы жақсарады, ал өкпе функциясы 30 пайызға жақсарады.
1-9 айдан кейін: жөтел, мұрын тұндыруы және максималды синюстар, шаршау, тыныс алудың қысқа болуы; өкпе шырышты қабатының функцияларын қалпына келуі байқалады, бұл жұқпалы аурулардың қаупін азайтады.
1 жылдан кейін: стенокардия және басқа жүрек ауруларының қаупі екі есе азаяды.
5-15 жылдан кейін: инсульт қауіптері (мидағы қан кетулер) айтарлықтай төмендейді.
10 жылдан кейін: өкпенің қатерлі ісігінің дамыту қаупі екі есе төмендейді, ауыз қуысының, кеудедің, өңештің, қуықтың, бүйректің және ұйқы безінің қатерлі ісігі қаупі төмендейді.
15 жылдан кейін: жүрек ауруының даму қаупі ешқашан шылым шекпеген адамдармен бірдей болады.
ШЫЛЫМ ШЕГУДІ ТОҚТАТУДЫҢ ЖОСПАРЫ
Көптеген темекі шегушілер бірнеше рет қайтуға тырысады, көбінесе сәтсіздікке ұшырайды. Алайда, сәтсіз әрекеттерден үміт үзбеу керек. Темекіні тастау ешқашан кеш емес. Егер сіз темекі шегудің қаншалықты зиян екенін және темекі шегуді тоқтатудың қажеттілігін жақсы білетін болсаңыз, ең алдымен нақты жоспар жасаңыз. Бұл темекі шегу кезінде жиі пайда болатын эмоциялық және басқа да мәселелерді шешуге көмектеседі.
ШЫЛЫМ ШЕГУДІ ДОҒАРУ ЖАЙЫНДА ШЕШІМ ҚАБЫЛДАУ
Сіз өзіңіздің темекі шегуіңізді тоқтатудың көптеген себептерін тізімдей аласыз. Оларға денсаулық проблемалары, отбасы бюджетіне ауыртпалық түсіру, сондай-ақ жақын туыстар мен басқа да айналаңдағы жандардың тасстау жайындағы өтінішін ескересіз. Дегенмен, темекі шегуді тоқтату қажет болғанда ғана сіз тек соңғы шешімді қабылдай аласыз. Егер сіз түпкілікті шешім қабылдасаңыз, онда белгілі бір күнді таңдап, осы іс-шараға дайындалуыңыз қажет.
Темекіні тастау күнін таңдау
Темекіні тастағыңыз келгенде ағымдағы немесе келесі айдың нақты күнін таңдаңыз. Әлі ұзақтағы күнді таңдамаңыз. Дегенмен, тым ерте күнді таңдамғаныңыз да дұрыс. Бұл түсіне білсеңіз өзіңіз үшін маңызды оқиға болуы мүмкін.
• Тоқтату күнін күнтізбеде белгілеңіз. Бұл сіздің өміріңіздің маңызды күні, сондықтан оны ерекше атап өту қажет.
• Өз отбасыңызға және достарыңызға айтыңыз. Өзіңіздің отбасыңызға, достарыңызға және әріптестеріңізге темекі шегуден бас тарту туралы шешіміңіз туралы және оны жасайтын күн туралы айтып беріңіз. Оларды өз одақтастарыңыз етіңіз. Олар сізге моральдық қолдау көрсетеді. Сіздің отбасыңызға және достарыңызға олардың қолдауының сізге үлкен рөл атқаратынын айтыңыз.
• Үйді тазалаңыз. Барлық темекі бұйымдарын жатын бөлмеңізден, қонақ бөлмеден, оқудан, машинадан және шылым шегетін басқа жерлерден алып тастаңыз. Тіпті бірде-бір жерде қалдырмаңыз, әйтпесе, шылым шегудің азғырылуын еңсере алмайсыз, әйтпесе бірде-бір қорапты немесе бірнеше темекіні қалдыру туралы ойламаңыз. Сондай-ақ, тістің мұқият тазалануы ұсынылады - тістің таза болуы темекіге оралмау үшін де мотивация болуы мүмкін.
• Орнын ауыстыратын заттарды ойлаңыз. Әрқашан дәмді сағыз немесе сәбіз тәрізді көкөністерді темекіні ұстағандай сезімде болып ұстап жүре беріңіз.
• Өзіңізбен жағдайлас адамдар тобын құрыңыз. Сенің табысқа жетуіңіз өзіңізбен бір көзқарасты адамдарға тәуелді. Өзіңіз қалағандай, әлі шылым тартуды доғармаған досыңыз бен таныстарыңызды да темекі шегуін тоқтатуын сұраңыз. Сол кезде сізге психологиялық тосқауылдарды еңсеру оңайырақ болады.
• Алдыңғы сәтсіздіктерді еске түсіріңіз. Егер бұрын темекі шегуден бас тартқан болсаңыз, бірақ ол шешіміңіз сәтсіз болса, сіз осы әрекеттің барлық жағдайларын есте ұстауыңыз керек, және бұл сәтсіздікке ұрынбауға себеп болды. Осы себептерден аулақ болу үшін не істеу керек екенін ойластыру керек.
Сіз темекіні тастаған күні қиындық тудыруы мүмкін: Темекі шегуге аңсарыңыз ауып тұруы. Кейбіреулер эмоциялық проблемаларды, сондай-ақ жағымсыз физикалық сезімдерді сезінуі мүмкін. Алайда, сіздің келесі ережелерді қатаң сақтауыңыз керек:
• Шылым шегуге болмайды, тіпті кем дегенде бір темекіні де.
• Қажет болса, темекі шегуге қарсы арнайы құралдарды - таблеткаларды, анти-никотинді патчтарды қолдануды бастаңыз.
• Темекі шегуден бас тартуға шешім қабылдаған себептерді үнемі еске түсіріңіз.
• Көп мөлшердегі су мен жеміс шырындарын ішіңіз.
• жаттығу жасаңыз.
• Шылым шегуге әкелетін жағдайларды болдырмаңыз.
• Стресске көмектесу үшін босаңсу жаттығуларымен демалуға тырысыңыз: мұрныңызбен терең тыныс алыңыз, деміңізді ұстаңыз, 5-ке дейін санаңыз, сосын ауыз арқылы баяу тыныс алыңыз. 5 рет қайталаңыз.
• Қолыңызды ұстауға тырысыңыз: компьютерге теріңіз, жазыңыз, теннис доптарын қысыңыз, тоқуды бастаңыз.
• Досыңыз / досыңызға қоңырау шалыңыз (жақында темекі шегетіндер емес).
• Сауда орталығына барыңыз немесе кинотеатрға барыңыз.
Темекіні тастауға көмек беретін дәлелденген әдістер
Егер сіз темекіні тастағыңыз келсе, өміріңіздегі маңызды шешімдердің бірін жасай аласыз деген сөз, ол сіздің денсаулығыңызға оң әсерін тигізеді. Шылым шегушілердің көбісі темекі шегуден бас тартуға бірнеше рет тырысқандарын, бірақ оған шамалары жетпегендерін түсіну маңызды және осы көптеген әрекеттер сәтсіз болғанын да ойлау керек. Дегенмен, темекіні тастауға көмектесетін дәлелденген әдістер бар және бұл шешімге дәйектілікпен қарау керек.
Темекіні тастауыңызға себеп болған жайттарды жазыңыз.
Темекі шеккенде өзіңізге ұнамайтын нәрселер туралы ойланыңыз. Сіз темекі шегудің денсаулыққа зиянды екенін, өкпе рагы мен жүрек ауруына әкелетінін білесіз бе? Сіз темекіні тастаған кезде жақсы сезінгіңіз келеді ме? Балаларыңызға жақсы үлгі көрсетуді қалайсыз ба? Шашыңыздағы және киіміңіздегі жағымсыз иістен құтылудың қажеті бар ма? Барлық себептерді жазу кітапшасына жазыңыз. Сіз темекіге қайта оралғыңыз келген сайын, жазу кітапшасын ашып, осы тізімді мұқият оқып шығыңыз және темекі шегуден бас тартуға шешім қабылдағаныңызды есіңізге түсіріңіз.
ҚАЙТА ТЕМЕКІ ШЕГУГЕ ИТЕРМЕЛЕЙТІН СЕБЕПТЕРДЕН АУЛАҚ БОЛЫҢЫЗ
Сіз қайтадан темекі шегіп қоюыңыз мүмкін жерлерді есіңізге ұстаңыз, ондай жерлерге жоламай тұрыңыз. Оның орнына, темекі шегуге тыйым салынған жерлерге - кинотеатрлар, мұражайлар, сауда орталықтары және т.б. бару керек. Шылым шекпейтін адамдармен көбірек байланыс жасаңыз. Өзіңізді тағы да темекі шегіп қоюыңыз мүмкін кездеріңізде бір іспен шұғылданып кетуге тырысыңыз. Темекіні жарату әрекеті қолайсыздықты тудыру үшін бәрін жасаңыз. Мысалы, барлық темекі шырақтарын тастаңыз және барлық сәйкестендіргіштерді жасырыңыз. Темекіні шегудің орнына жұмысқа барғанда сағыз шайнау секілді жаңа әдеттермен алмастырыңыз. Тамақтан кейін дереу үстелден шыға отырып, тісіңіздегі темекінің тигізген зияны жайлы әңгімені жалғастырыңыз. «Жоқ, мен темекі шекпеймін» деген тіркесімді үнемі қайталап жүріңіз.
Күйзелісті бақылаңыз
Күйзелістік және қиын жағдайлар сізді қайтадан темекі шегуге итермелейді. Күйзеліс жағдайлардан аулақ болыңыз немесе стресстің себебін жойыңыз. Бұл сәтсіздікке ұшырағанда, іштің тыныс алу, медитация немесе жаттығу сияқты жаттығуларды орындап көріңіз. Таңдаулы музыканы тыңдау да пайдасын тигізіп қалуы мүмкін.
БҮГІНГІ КҮН ЖАЙЫНДА ОЙЛАНЫҢЫЗ
Келесі апта немесе келесі ай туралы ойламаңыз. БүгінГе назар аударыңыз. Темекісіз сағат сайын темекі шегуді толықтай тоқтату және зиянды әдеттерден бас тарту мүмкіндігін арттырады.
МОТИВАЦИЯНЫ САҚТАҢЫЗ
- Жоғалған нәрсеңізді емес, пайда болған нәрсеге назар аударыңыз.
- Өз шешіміңіздің сәттілігі туралы ойланыңыз, сәтсіздікке жол бермеңіз. Мысалы, сіз мына нәрселерді көп ойламаңыз: темекі шегуден бас тартқандар орта есеппен жарты килограмм ғана саламақ тастайды... деген секілді.
- темекі шегуді сауықтырумен ауыстырыңыз - физикалық жаттығу, дұрыс тамақтану немесе басқа ойын-сауық хоббимен шұғылдану
- Шылым шегуді тыйған күніңізді, түрлі көрнекті орындарда - айна, компьютер мониторы, автомобиль тақтасының күнін жазып алыңыз.
- Өзіңізді темекіні тастағаныңыз үшін марапаттаңыз: қызықты фильммен бейне дискіні сатып алыңыз немесе мейрамханаға немесе дискотекаға барыңыз.
Көптеген әдеттерден бас тарту оңай емес екені анық. Алайда темекі шегуді тоқтату арқылы сіз өзіңізді денсаулығыңыз бен әл-ауқатыңызды байытасыз және өзгелерге, әсіресе сізді жақсы көретіндерге үлкен пайдалы нәрселер жасайсыз.
Дереккөз: Материалды медицина профессоры Алмаз Шарман дайындады.
Тегтер:
шылым шегу
темекі
шылым шегуді тастау
темекі шегу
никотин
темекі шегудің қаупі туралы