Temeki – ol jendet. Mektepte barshamyzǵa bir gramm nıkotınniń ózi jylqyny óltiretini jaıynda aıtylǵany málim. Eger siz shylym shegetin bolsańyz, onda sizdiń boıyńyzda túrli aýrýlardyń damıtyny sózsiz. Jáne siz temeki shekseńiz, shekpegen kezdegi ómirińizben salystyrǵanda ómirmen erterek hosh aıtysýyńyz múmkin. Temeki shegý adam aǵzasynyń kez-kelgen múshesiniń aýrýlaryna ákep soǵady. Álemdegi bes ólimniń bireýi temekiniń saldarynan kelip jatady eken. Temeki shegý ókpe emfızemasyna sebep bolady jáne júrek-qan tamyrlary aýrýlaryn, qaterli isik aýrýlaryn, sondaı-aq júktilik pen týa bitken deformatsııalardy da damytý qaýpin aıtarlyqtaı arttyrady. Túbinde, temeki shegý adam betindegi ájimderdiń paıda bolýyn tezdetedi, sondyqtan temeki shegetinderdiń terisi shylym shekpeıtinderdiń terisinen qaraǵanda edáýir kári kórinip turady.
Temeki shegýden bas tartý arqyly siz ómir súrý uzaqtyǵyn kóbeıtý jáne ǵumyryńyzdyń sapasyn jaqsartý úshin eń mańyzdy qadamdy jasaǵan bolyp sanalasyz.
- Temeki shegýdi toqtatqandar, ony doǵarmaǵandarǵa qaraǵanda uzaq ýaqyt boıy ómir súredi. Mysaly, 50 jasqa deıin temeki shegýdi tastaǵan jandar, aldaǵv 15 jyldyq ómirin uzartqanmen teń.
- Temeki shegýdi toqtatý ókpeniń qaterli isigin, basqa da onkolgııalyq aýrýlardy, júrek toqtaýy, ınsýlttiń jáne sozylmaly ókpe aýrýlarynyń damý qaýpin aıtarlyqtaı tómendetedi.
- Temeki shegýdi toqtatýdyń densaýlyqqa paıdaly qasıetterin salystyrǵanda, jeńil salmaq joǵarylatý nemese ıekmsizdik sındromy sııaqty keıbir qolaısyzdyqtar týyndamaıdy.
Temeki tútini jáne shylym shegýdiń zııany jaıynda
Temeki tútininde 5 myńǵa jýyq hımııalyq zattar bar, olardyń 200-i ýly zattarǵa, al 50-i - qaterli isikke ákeletin zattarǵa jatady. Temeki tútinde bolatyn keıbir zattardyń bizdiń aǵzamyzǵa qanshalyqty áser etetingi jaıynda.
- Kómirtek totyǵy - dámi men ıisi joq ýlandyrǵysh gaz, onyń kóp mólsherde adam óltiredi. Bul gaz kóliktiń tútin shyǵatyn qubyrynan da shyǵady.
- Myshıak - egeýquıryq ýy.
- Tsıanısti sýttegi – ol da ý, ony kezinde fashıstik kontslagerlerdegi kameralarynda paıdalanǵan gazdy zat.
- Ammıak - dárethana tazalaý úshin paıdalanylatyn zat.
- Atseton - bul aktasty suıyq zat, qazir ony lak tazartqysh retinde qoldanatyny belgili.
- Formaldegıd - kózge kórinbeıtin denelerdi boıaý úshin paıdalanylatyn tússiz, ıisi kúshti gaz dezınfektsııalaýshy jáne bakterıtsıdtik agent retinde de qoldanylady.
- Tar nemese shaıyr: ıngalıatsııadan keıin denede temeki tútini qalyńdaıdy, al bul tútinniń 70 paıyzy ókpeniń ulpasyna zaqym keltiretin jabysqaq massa túrindegi kómirtegi túrinde saqtalady.
- Pırıdın - ıtterdiń búrgeýlerin ketirý úshin qoldanylatyn zat.
- Nıkotın - temekige táýeldi etetin zat; ol júrek soǵý jyldamdyǵyn arttyrady jáne aǵzadaǵy qan men otteginiń aǵymyn azaıtady.
Temeki tútinde bolatyn benzopıren men nıtrozamınderdiń ókpeniń qaterli isigin týdyratynyn da qosýǵa bolady; hosh ıisti amınder qaýyq pen keýde isigin týdyrady; formaldegıd muryn qýysynyń qaterli isigin týdyrady; benzın qosylystary leıkemııany týdyrady.
Temeki shegýshiniń bir adamnyń ómirinen mysal keltireıik
20 jasynda jas adam temeki shegedi, al temekige táýeldiligi artady, naǵyz shylymqorǵa aınalady. Biraz ýaqyttan keıin ol jıi jótele bastaıdy.
25-30 jasynda ol tynyssynyń tarylýyn sezinedi.
35 jasqa kelgende, ol sýyqqa, jótelge jáne joǵarǵy tynys joldarynyń problemalaryna baılanysty jumystan jıi qalady; onyń qan qysymy jáne holesterın deńgeıin jıi kóteredi.
40 jyl boıy - jótelge qarsy dári-dármekterdi jıi paıdalanady; qan tamyrlarynda júrektiń qan tamyrlaryn japsyratyn aterosklerotıkalyq shytyralar jınalyp, odan ınfarkt týyndaýy múmkin.
45 jasynda sozylmaly bronhıt jáne ókpe aýrýy damıdy.
50 jasqa deıin temekige baılanysty aýrýlardyń saldarynan ınsýlt, júrek soǵysy, sozylmaly júrek jetkiliksizdigi, ateroskleroz sııaqty naýqastarǵa shaldyǵyn aýrýhanalardyń tabaldyryǵyn jıi attaıdy. Aýyr asqynýlar jıi paıda bolýy múmkin, mysaly, úlken tamyrdyń anevrızmasy, sondaı-aq qaterli isik sekildi.
60 jasynda ómir súrý sapasy aqyryndap tómendeı bastaıdy jáne ómirimen erte qoshtasady.
Ókinishke qaraı, bul kóp temeki shegýshiniń ádettegi ómiri. Zertteýler kórsetkendeı, shylym shegýshilerdiń ómir súrý uzaqtyǵy ortasha eseppen erler arasynda 13,2 jyl, al áıelder arasynda 14,5 jas.
Eger siz shylym shegetin bolsańyz jáne óz densaýlyǵyńyzǵa alańdamaıtyn bolsańyz, joq degende, sizdiń temekińizden shyqqan tútindi jutýǵa májbúr bolatyn adamdar týraly oılaýyńyz kerek. Bul temeki tútinin amalsyzdan tutyný dep atalady, ol endi temeki shegýden góri asa zııandy emes. Mysaly, bir saǵat boıy temeki tútinin passıvti jutý, temeki shegýdiń tórt shylymyna barabar eken. Passıvti ıngalıatsııalyq tútin quramynda kadmıı, tsıanıd, qorǵasyn, synap, radıoaktıvti materıaldar, dıgoksın (passıvti pestıtsıd), nıkotın jáne 4000-nan astam basqa hımııalyq zattar sııaqty zııandy zattar bar.
Shylym shegý - QARJYLYQ JÁNE BASQA ShYǴYSTARǴA SALMAQ TÚSIREDI
Shylym shegýdiń qarjylyq shyǵyndarynyń aýyrtpalyǵy - temekiniń ózindik quny, sondaı-aq temeki shegýden týyndaǵan aýrýlarmen baılanysty densaýlyqqa ketken shyǵynnyń baǵalary bolyp tabylady. Qarjylyq shyǵyndardan bólek, kóptegen jeke máseleler temeki shegý, mysaly, ózin-ózi baǵalaýdyń tómendigi, medıtsınalyq rásimderden ótý ýaqyty men kúshi jáne basqalar sııaqty.
Temekige baılanysty shyǵyndardy esepteý qıyn emes: apta saıyn temekige jáne medıtsınalyq protsedýralarǵa jumsalatyn somany 53 aptaǵa kóbeıtińiz. Nátıjesi sizdi tań qaldyrýy múmkin. Sodan keıin bul somany 10-ǵa kóbeıtińiz - bul aldaǵy 10 jyl boıǵy shyǵyndar bolyp tabylady. Qalaı oılaısyz, bul aqshalardy órteı salýǵa bola ma? Odanda ony aqylǵa qonymdy maqsattar úshin, basqasha jumsaǵan durys bolmas pa edi?
NIKOTINGE ÁÝESTIK JÁNE TEJEI ALMAÝ SINDROMY
Temeki shegý densaýlyqqa zııandy: ol ózimiz úshin de, aınalamyzdaǵy adamdar úshin de zııandy. Shylym shegetinder bul ádetten dereý aıyǵýy kerek. Degenmen, bul ońaı emes.
Óıtkeni, temekidegi nıkotın - bul bıologııalyq táýeldilik týyndatatyn esirtki zattarynyń túri. Bul stımýlıator bolyp tabylady jáne onyń adamnyń ózin jegideı jeýine sebepti týdyratyn depressııalyq áseri bolýy da múmkin. Bastapqyda nıkotın júrek soǵý jyldamdyǵyn joǵarylatyp, kofeın nemese basqa stımýlıator sııaqty qýanysh pen qýat sezimin týdyrady. Alaıda, keıinirek bul depressııa men sharshaýdy týdyrady. Depressııa jáne sharshaý - bul nıkotınniń «tejeı almaý sındromy», bul shylym shegetinderge taǵy bir ret temeki shegýge degen nıet týdyrady.
«Tejeı almaý sındromy» degen ne?
«Tejeı almaý sındromy» fızıkalyq jáne psıhologııalyq kórinistermen sıpattalady. Fızıkalyq kórinister nıkotınniń bolmaýymen baılanysty, olar joǵaryda aıtylǵandaı, belgili bir dárejede esirtki tıpti zat bolyp tabylady. Psıhologııalyq kórinister kóptegen kóńil-kúılerdiń nasharlaýyna ákeletin kópjyldyq ádetten bas tartýmen baılanysty.
«Tejeı almaý sındromynyń» fızıkalyq jáne psıhologııalyq kórinisteri de temeki shegetin kúnnen keıin birneshe saǵattan keıin bastalady jáne 3-shi jáne 7-shi kúnderde shyńyna jetedi. Olar 2-3 kúnnen birneshe aptaǵa deıin jalǵasady. «Tejeı almaý sındromynyń» negizgi kórinisteri mynalar:
• depressııa jaǵdaılary;
• kóńildený jáne ashýlaný sezimi;
• titirkendirgishtik;
• uıyqtaýdyń qıyndaýy;
• oıdy shoǵyrlandyrý problemalary;
• únemi alańdaýshylyq;
• bas aýrýy;
• del-sal bolý jáne sharshaý;
• tábettiń artýy.
Siz shylym shegýdi toqtatqanda, ózińizdi «dosyńdy joǵaltqandaı » sezinesiz. Temeki shegý ártúrli joldarmen jáne sebeptermen qoldanylady. Keıbiri - óz sezimderi men emotsııalaryn jasyrady. Basqalary - keıbir adamdarǵa jaqyn bolý nemese kerisinshe qarym-qatynas jasamaýǵa tyrysady. Birte-birte temeki shegýshiniń ómiriniń eń mańyzdy qasıeti, odaqtasy, jaqyn dosy bolady. Alaıda, siz temeki shegetin árbir temeki sizdiń ómirińizdiń mınýttaryn jáne tipti saǵattaryn urlaıdy. Temeki shegýden bas tartý ómirdegi eń aqylǵa qonymdy sheshimderdiń birin jasaý bolyp sanalady.
TEMEKINI TOQTATQANNAN KEIINGI ALǴAShQY SÁTTEN BASTAP DENSAÝLYQ JAQSARA BASTAIDY
Temekini tastaǵannan keıingi 20-shY mınýtta: qan qysymy qalypty ornyna qaıtarylady; aıaq-qoldyń temperatýrasy (qoldar men aıaqtar) ońtaıly mánderge kóteriledi.
8 saǵattan keıin: qandaǵy kómirtek totyǵy deńgeıi qalypty dárejege deıin tómendeıdi.
24 saǵattan keıin: mıokard ınfarktisi men kenetten bolatyn kardıohırýrgııalyq qaýip tómendeıdi.
2-12 aptadan keıin: qan aınalymy jaqsarady, al ókpe fýnktsııasy 30 paıyzǵa jaqsarady.
1-9 aıdan keıin: jótel, muryn tundyrýy jáne maksımaldy sınıýstar, sharshaý, tynys alýdyń qysqa bolýy; ókpe shyryshty qabatynyń fýnktsııalaryn qalpyna kelýi baıqalady, bul juqpaly aýrýlardyń qaýpin azaıtady.
1 jyldan keıin: stenokardııa jáne basqa júrek aýrýlarynyń qaýpi eki ese azaıady.
5-15 jyldan keıin: ınsýlt qaýipteri (mıdaǵy qan
ketýler) aıtarlyqtaı tómendeıdi.
10 jyldan keıin: ókpeniń qaterli isiginiń damytý qaýpi eki ese tómendeıdi, aýyz qýysynyń, keýdediń, óńeshtiń, qýyqtyń, búırektiń jáne uıqy beziniń qaterli isigi qaýpi tómendeıdi.
15 jyldan keıin: júrek aýrýynyń damý qaýpi eshqashan shylym shekpegen adamdarmen birdeı bolady.
ShYLYM ShEGÝDI TOQTATÝDYŃ JOSPARY
Kóptegen temeki shegýshiler birneshe ret qaıtýǵa tyrysady, kóbinese sátsizdikke ushyraıdy. Alaıda, sátsiz áreketterden úmit úzbeý kerek. Temekini tastaý eshqashan kesh emes. Eger siz temeki shegýdiń qanshalyqty zııan ekenin jáne temeki shegýdi toqtatýdyń qajettiligin jaqsy biletin bolsańyz, eń aldymen naqty jospar jasańyz. Bul temeki shegý kezinde jıi paıda bolatyn emotsııalyq jáne basqa da máselelerdi sheshýge kómektesedi.
ShYLYM ShEGÝDI DOǴARÝ JAIYNDA ShEShIM QABYLDAÝ
Siz ózińizdiń temeki shegýińizdi toqtatýdyń kóptegen sebepterin tizimdeı alasyz. Olarǵa densaýlyq problemalary, otbasy bıýdjetine aýyrtpalyq túsirý, sondaı-aq jaqyn týystar men basqa da aınalańdaǵy jandardyń tasstaý jaıyndaǵy ótinishin eskeresiz. Degenmen, temeki shegýdi toqtatý qajet bolǵanda ǵana siz tek sońǵy sheshimdi qabyldaı alasyz. Eger siz túpkilikti sheshim qabyldasańyz, onda belgili bir kúndi tańdap, osy is-sharaǵa daıyndalýyńyz qajet.
Temekini tastaý kúnin tańdaý
Temekini tastaǵyńyz kelgende aǵymdaǵy nemese kelesi aıdyń naqty kúnin tańdańyz. Áli uzaqtaǵy kúndi tańdamańyz. Degenmen, tym erte kúndi tańdamǵanyńyz da durys. Bul túsine bilseńiz ózińiz úshin mańyzdy oqıǵa bolýy múmkin.
• Toqtatý kúnin kúntizbede belgileńiz. Bul sizdiń ómirińizdiń mańyzdy kúni, sondyqtan ony erekshe atap ótý qajet.
• Óz otbasyńyzǵa jáne dostaryńyzǵa aıtyńyz. Ózińizdiń otbasyńyzǵa, dostaryńyzǵa jáne áriptesterińizge temeki shegýden bas tartý týraly sheshimińiz týraly jáne ony jasaıtyn kún týraly aıtyp berińiz. Olardy óz odaqtastaryńyz etińiz. Olar sizge moraldyq qoldaý kórsetedi. Sizdiń otbasyńyzǵa jáne dostaryńyzǵa olardyń qoldaýynyń sizge úlken ról atqaratynyn aıtyńyz.
• Úıdi tazalańyz. Barlyq temeki buıymdaryn jatyn bólmeńizden, qonaq bólmeden, oqýdan, mashınadan jáne shylym shegetin basqa jerlerden alyp tastańyz. Tipti birde-bir jerde qaldyrmańyz, áıtpese, shylym shegýdiń azǵyrylýyn eńsere almaısyz, áıtpese birde-bir qorapty nemese birneshe temekini qaldyrý týraly oılamańyz. Sondaı-aq, tistiń muqııat tazalanýy usynylady - tistiń taza bolýy temekige oralmaý úshin de motıvatsııa bolýy múmkin.
• Ornyn aýystyratyn zattardy oılańyz. Árqashan dámdi saǵyz nemese sábiz tárizdi kókónisterdi temekini ustaǵandaı sezimde bolyp ustap júre berińiz.
• Ózińizben jaǵdaılas adamdar tobyn quryńyz. Seniń tabysqa jetýińiz ózińizben bir kózqarasty adamdarǵa táýeldi. Ózińiz qalaǵandaı, áli shylym tartýdy doǵarmaǵan dosyńyz ben tanystaryńyzdy da temeki shegýin toqtatýyn surańyz. Sol kezde sizge psıhologııalyq tosqaýyldardy eńserý ońaıyraq bolady.
• Aldyńǵy sátsizdikterdi eske túsirińiz. Eger buryn temeki shegýden bas tartqan bolsańyz, biraq ol sheshimińiz sátsiz bolsa, siz osy árekettiń barlyq jaǵdaılaryn este ustaýyńyz kerek, jáne bul sátsizdikke urynbaýǵa sebep boldy. Osy sebepterden aýlaq bolý úshin ne isteý kerek ekenin oılastyrý kerek.
Siz temekini tastaǵan kúni qıyndyq týdyrýy múmkin: Temeki shegýge ańsaryńyz aýyp turýy. Keıbireýler emotsııalyq problemalardy, sondaı-aq jaǵymsyz fızıkalyq sezimderdi sezinýi múmkin. Alaıda, sizdiń kelesi erejelerdi qatań saqtaýyńyz kerek:
• Shylym shegýge bolmaıdy, tipti kem degende bir temekini de.
• Qajet bolsa, temeki shegýge qarsy arnaıy quraldardy - tabletkalardy, antı-nıkotındi patchtardy qoldanýdy bastańyz.
• Temeki shegýden bas tartýǵa sheshim qabyldaǵan sebepterdi únemi eske túsirińiz.
• Kóp mólsherdegi sý men jemis shyryndaryn ishińiz.
• jattyǵý jasańyz.
• Shylym shegýge ákeletin jaǵdaılardy boldyrmańyz.
• Stresske kómektesý úshin bosańsý jattyǵýlarymen demalýǵa tyrysyńyz: murnyńyzben tereń tynys alyńyz, demińizdi ustańyz, 5-ke deıin sanańyz, sosyn aýyz arqyly baıaý tynys alyńyz. 5 ret qaıtalańyz.
• Qolyńyzdy ustaýǵa tyrysyńyz: kompıýterge terińiz, jazyńyz, tennıs doptaryn qysyńyz, toqýdy bastańyz.
• Dosyńyz / dosyńyzǵa qońyraý shalyńyz (jaqynda temeki shegetinder emes).
• Saýda ortalyǵyna baryńyz nemese kınoteatrǵa baryńyz.
Temekini tastaýǵa kómek beretin dáleldengen ádister
Eger siz temekini tastaǵyńyz kelse, ómirińizdegi mańyzdy sheshimderdiń birin jasaı alasyz degen sóz, ol sizdiń densaýlyǵyńyzǵa oń áserin tıgizedi. Shylym shegýshilerdiń kóbisi temeki shegýden bas tartýǵa birneshe ret tyrysqandaryn, biraq oǵan shamalary jetpegenderin túsiný mańyzdy jáne osy kóptegen áreketter sátsiz bolǵanyn da oılaý kerek. Degenmen, temekini tastaýǵa kómektesetin dáleldengen ádister bar jáne bul sheshimge dáıektilikpen qaraý kerek.
Temekini tastaýyńyzǵa sebep bolǵan jaıttardy jazyńyz.
Temeki shekkende ózińizge unamaıtyn nárseler týraly oılanyńyz. Siz temeki shegýdiń densaýlyqqa zııandy ekenin, ókpe ragy men júrek aýrýyna ákeletinin bilesiz be? Siz temekini tastaǵan kezde jaqsy sezingińiz keledi me? Balalaryńyzǵa jaqsy úlgi kórsetýdi qalaısyz ba? Shashyńyzdaǵy jáne kıimińizdegi jaǵymsyz ıisten qutylýdyń qajeti bar ma? Barlyq sebepterdi jazý kitapshasyna jazyńyz. Siz temekige qaıta oralǵyńyz kelgen saıyn, jazý kitapshasyn ashyp, osy tizimdi muqııat oqyp shyǵyńyz jáne temeki shegýden bas tartýǵa sheshim qabyldaǵanyńyzdy esińizge túsirińiz.
QAITA TEMEKI ShEGÝGE ITERMELEITIN SEBEPTERDEN AÝLAQ BOLYŃYZ
Siz qaıtadan temeki shegip qoıýyńyz múmkin jerlerdi esińizge ustańyz, ondaı jerlerge jolamaı turyńyz. Onyń ornyna, temeki shegýge tyıym salynǵan jerlerge - kınoteatrlar, murajaılar, saýda ortalyqtary jáne t.b. barý kerek. Shylym shekpeıtin adamdarmen kóbirek baılanys jasańyz. Ózińizdi taǵy da temeki shegip qoıýyńyz múmkin kezderińizde bir ispen shuǵyldanyp ketýge tyrysyńyz. Temekini jaratý áreketi qolaısyzdyqty týdyrý úshin bárin jasańyz. Mysaly, barlyq temeki shyraqtaryn tastańyz jáne barlyq sáıkestendirgishterdi jasyryńyz. Temekini shegýdiń ornyna jumysqa barǵanda saǵyz shaınaý sekildi jańa ádettermen almastyryńyz. Tamaqtan keıin dereý ústelden shyǵa otyryp, tisińizdegi temekiniń tıgizgen zııany jaıly áńgimeni jalǵastyryńyz. «Joq, men temeki shekpeımin» degen tirkesimdi únemi qaıtalap júrińiz.
Kúızelisti baqylańyz
Kúızelistik jáne qıyn jaǵdaılar sizdi qaıtadan temeki shegýge ıtermeleıdi. Kúızelis jaǵdaılardan aýlaq bolyńyz nemese stresstiń sebebin joıyńyz. Bul sátsizdikke ushyraǵanda, ishtiń tynys alý, medıtatsııa nemese jattyǵý sııaqty jattyǵýlardy oryndap kórińiz. Tańdaýly mýzykany tyńdaý da paıdasyn tıgizip qalýy múmkin.
BÚGINGI KÚN JAIYNDA OILANYŃYZ
Kelesi apta nemese kelesi aı týraly oılamańyz. BúginGe nazar aýdaryńyz. Temekisiz saǵat saıyn temeki shegýdi tolyqtaı toqtatý jáne zııandy ádetterden bas tartý múmkindigin arttyrady.
MOTIVATsIIaNY SAQTAŃYZ
- Joǵalǵan nárseńizdi emes, paıda bolǵan nársege nazar aýdaryńyz.
- Óz sheshimińizdiń sáttiligi týraly oılanyńyz, sátsizdikke jol bermeńiz. Mysaly, siz myna nárselerdi kóp oılamańyz: temeki shegýden bas tartqandar orta eseppen jarty kılogramm ǵana salamaq tastaıdy... degen sekildi.
- temeki shegýdi saýyqtyrýmen aýystyryńyz - fızıkalyq jattyǵý, durys tamaqtaný nemese basqa oıyn-saýyq hobbımen shuǵyldaný
- Shylym shegýdi tyıǵan kúnińizdi, túrli kórnekti oryndarda - aına, kompıýter monıtory, avtomobıl taqtasynyń kúnin jazyp alyńyz.
- Ózińizdi temekini tastaǵanyńyz úshin marapattańyz: qyzyqty fılmmen beıne dıskini satyp alyńyz nemese meıramhanaǵa nemese dıskotekaǵa baryńyz.
Kóptegen ádetterden bas tartý ońaı emes ekeni anyq. Alaıda temeki shegýdi toqtatý arqyly siz ózińizdi densaýlyǵyńyz ben ál-aýqatyńyzdy baıytasyz jáne ózgelerge, ásirese sizdi jaqsy kóretinderge úlken paıdaly nárseler jasaısyz.
Derekkóz: Materıaldy medıtsına professory Almaz Sharman daıyndady.
Tegter:
shylym shegý
temeki
shylym shegýdi tastaý
temeki shegý
nıkotın
temeki shegýdiń qaýpi týraly