Mazmuny
Epılepsııa – qurysý ustamalarymen (bulshyq ettiń eriksiz jıyrylýy) qosarlanatyn mıdyń belsendiliginiń buzylysy. Aýrýǵa qaıtalanatyn ustamalar tán. Bul ustamalar deneniń qandaı da bir bóliginiń qysqa merzimdi eriksiz qurysýy túrinde (partsıaldyq qurysý) nemese búkil dene boıy (jalpy qurysý) jáne keıde esten tanýmen jáne ishek nemese qýyq qyzmetin baqylaýdy joǵaltýmen qosarlanady.
Bul kórinister mı jasýshalary tobynda artyq elektr zarıadtarynyń nátıjesi. Mundaı zarıadtar mıdyń túrli bólikterinde paıda bolýy múmkin. Ustamalar estegi azdaǵan joǵaltý nemes bulshyq et túıilýi, nemese aýyr, uzaq konvýlsııa retinde bolady. Ustamalar jıiligi boıynsha ajyratylady, jylyna bir retten sırek nemese kúnine birneshe ret bolýy múmkin.
Mı birneshe bólimnen turady. Aralyq mı men úlken jarty sharmen túziletin aldyńǵy mı, ortańǵy mı, artqy mı (oǵan julyn men mıdy, kópir men mıshyqty qosatyn sopaq mı kiredi). Mı adamnyń barlyq aǵzalarynyń jumysyn baqylaıdy jáne basqarady. Jarty shar qyzmetimen adamdy janýardan erekshe etetin úrdister baılanysqan: sana, es, oılaý, sóıleý, eńbek etý qyzmeti.
_
Epılepsııa kez kelgen jasta paıda bolýy múmkin, biraq, kóbinese, 5 - 20 jas aralyǵynda bolady. Ádette, naýqastarda epılepsııamen aýyrýdyń otbasylyq tarıhy bolady.
Epılepsııa mıdyń aýrýy nemese zaqymdanýy nátıjesinde, keıde belgisiz sebepti paıda bolýy múmkin.
Epılepsııanyń keń taralǵan sebepteri:
- mıdyń týa bitken máselesi (mıdyń týa bitken aqaýy)
- Mıdyń bosaný kezindegi jaraqaty
- Zattek almasýynyń týa bitken buzylystary (mysaly, fenılketonýrııa)
- bassúıek-mı jaraqaty
- Infektsııalar, onyń ishinde, mıdyń abstsessi, menıngıt, entsefalıt, JITS(SPID)
- Insýlt
- mıdyń isigi
- mıdaǵy aqaýly qantamyrlarynyń bolýy
- mı tininiń zaqymdanýyna nemese buzylýyna aparǵan basqa aýrý
- keıbir dári preparattaryn qoldaný, onyń ishinde, antıdepressanttar, kokaın, amfetamın
- Dementsııa (qarttyq esten adasý), Altsgeımer aýrýy
Ózgerister nátıjesinde mıdyń tininde joǵary qozǵyshtyq oshaǵy qalyptasady, mı búkil denege jalǵan sıgnal (ımpýlster) jiberedi. Bul kezeńdi, boljanbaıtyn epılepsııa ustamasyna aparady.
Jalǵyz qurysý ustamasy, ádette, naýqasta epılepsııa bolýyn bildirmeıdi.
Epılepsııa sımptomdary ár túrli kórinis berýi múmkin. Keıbir adamdarda epılepsııa ustamasy qurysýmen, al basqalarda bir nársege shoǵyrlana almaıtyn jáne kózqarasynyń mánsiz bolýymen qosarlanady. Ustamanyń túri mıdyń qaı bóliginiń zaqymdanýyna jáne epılepsııanyń sebebi bolýyna baılanysty.
Kóptegen jaǵdaılarda epılepsııa ustamasy buryn bolǵandaryna uqsas. Ustama aldynda keıbir naýqastar ózderin jaǵymsyz sezinedi, mysaly, ótkir túsiniksiz ıis, shanshý, kóńil-kúı ózgerisi bolady. Qorshaǵan ortasyndaǵylar adamnyń minez-qulyǵy kúrt ózgerýin baıqaýy múmkin: qaraýy ózgerip, mazasyz, sileıgen kúıde bolýy múmkin.
Dáriger naýqasty qaraıdy, mı men júıke júıesiniń jaǵdaıyn baǵalaý úshin birqatar taldaý ótkizedi:
· elektroentsefalografııa (EEG) – mıdyń elektr belsendiligin baǵalaý ádisi. Epılepsııa kezinde aqaýly elektr belsendiligi anyqtalady. Keıbir jaǵdaıda epılepsııa ustamasy bastalatyn aýmaq anyqtalýy múmkin. Keıde mı qalypty kórinedi, eger ustamadan keıin biraz ýaqyt ótse.
Keıde dáriger mıdyń elektr belsendiligin jazý úshin birneshe kún nemese apta boıy elektroentsefalograf alyp júrýdi taǵaıyndaıdy.
Beıneelektroentsefalografııa júrgizý úshin (beıne-aspap kómegimen) arnaıy aýrýhanaǵa jatqyzý qajet bolýy múmkin.
· Kompıýterlik tomografııa (KT) nemese magnıttik-rezonanstyq tomografııa (MRT) –máseleniń mıdaǵy ornalasýy men sebebin anyqtaý úshin.
Qajet bolsa, basqa aýrýlardy eskerý úshin dáriger ınfektsııalyq aýrýlar bolýyna test jáne julyn pýnktsııasyn (julyn kanalynan julyn suıyqtyǵyn alý, bel tusynan) ótkizýi múmkin.
USTAMA KEZINDE NE ISTEÝ QAJET?
· Qurysý qımyldaryn kúshtep ustaýǵa tyryspaý;
· Tisin ajyratýǵa tyryspaý;
· Jasandy tynys alý nemese júrek massajyn jasamaý, ustamaǵa ushyraǵan adamdy tegis jerge jatqyzyp, basynyń astyna jumsaq nárse qoıý qajet;
· Adamdy ustama bolǵan jerden qozǵamaý, tek ómirge qaýipti bolmasa;
· Tildiń keptelýiniń jáne silemeıdiń tynys alý joldaryna túsýiniń aldyn alý úshin jatqan naýqastyń basyn bir jaǵyna burý qajet, al qusý paıda bolǵan jaǵdaıda búkil denesin abaılap bir jaǵyna burý qajet.
Ustama aıaqtalǵannan keıin adam ózine kelip, tynyshtanyp, uıqysyn qandyrýy qajet. Ustamadan keıin kóp jaǵdaıda estiń qalypty bolmaýy jáne álsizdik paıda bolýy múmkin, adam ózdiginshe turǵanǵa deıin biraz ýaqyt ótýi tıis (ádette, 5-30 mınýt).
Biriniń sońynan biri keletin birneshe úlken qurysý ustamalary erekshe qaýipti. Mundaı jaǵdaı epılepsııalyq statýs atalady. Ol ómirge qaýipti, sebebi, naýqastyń tynys alýy toqtaýy jáne tunshyǵýdan ólimge ushyraýy múmkin. Epılepsııalyq statýs – epılepsııaǵa shaldyqqan naýqastyń óliminiń negizgi sebebi jáne shuǵyl medıtsınalyq járdemdi qajet etedi.
Epılepsııany emdeýge dárilerdi uzaq qabyldaý jáne hırýrgııalyq aralasý kiredi.
Qurysýǵa qarsy dárilik preparattar (antıkolvýnsanttar) aldaǵy ustamalardy azaıtýy múmkin. Bul dáriler ishýge arnalǵan, dáriniń túri epılepsııalyq naýqas zardap shegetin ustamanyń túrine baılanysty.
Preparatty jáne mólsherlemesin jeke tańdaý jasalady. Kóbinese, múmkin janama áserin eskerý úshin qan taldaýy ótkiziledi. Dárilerdi árdaıym dárigerdiń nusqaýy boıynsha qabyldaý qajet, ony toqtatý ustamaǵa aparýy múmkin. Dárigermen aqyldasqannan keıin ǵana dári qabyldaýdy toqtatýǵa bolady.
Epılepsııaǵa shaldyqqan júkti áıelder emdeý kýrsyn ózgertý úshin dárigerge júktiligin eskertýi qajet, sebebi, dáriler uryqtyń damýynda aqaýlar týyndatýy múmkin.
Ustamanyń aldyn alý úshin birneshe dárilik preparattar qabyldaǵanda ótpeıtin epılepsııa «medıtsınalyq refraktorlyq (kónbeıtin)» atalady.
Epılepsııalyq ustamalar isikten, aqaýly qantamyrlarynan nemese mıdaǵy qan ketýinen týyndasa, hırýrgııalyq aralasý qoldanylady.
Keıbir naýqastarǵa epılepsııalyq ustamalardy toqtatý úshin ózgergen mı jasýshalaryn joıý úshin hırýrgııalyq aralasý qoldanylady.
Kóbinese, dárigerler kezegen nervtiń (bassúıek-mı nervi) yntalandyrǵyshyn ornatý boıynsha operatsııany usynady, bul aspap kardıo-yntalandyrǵysh sekildi jumys isteıdi jáne ustamalar sanyn azaıtýy múmkin. Kezegen nervtiń (bassúıek-mı nervi) yntalandyrǵyshy udaıy jumys isteıdi, mıǵa udaıy shaǵyn elektr ımpýlsterin jiberedi jáne ustamany týyndatatyn dertti elektr belsendiliginiń aldyn alýǵa kómektesedi.
Keıde balalardy arnaıy emdámge kóshiredi, ustamalardyń aldyn alý úshin. Eń belgilisi – ketogendi emdám (maılardyń mólsheri kóp jáne kómirsýlardyń mólsheri tómen arnaıy emdám).
Kórsetilgen emdám eresekterde ustama paıda bolýynyń aldyn alý úshin tıimdi bolýy múmkin.
Ómir saltyn nemese taǵaıyndalǵan dárilerdi ózgertý epılepsııalyq ustamalarǵa aparýy múmkin, mundaıda dárigermen keńesińiz, eger Siz:
· Jańa dárilerdi, dárýmenderdi nemese taǵamdyq qospany qabyldaǵyńyz kelse
· Kúshti kóńil-kúı kúızelisine ushyrasańyz
· Aýyrsańyz, ásirese, eger aýrý ınfektsııalyq bolsa
· Uıqyńyz qanbasa
· Júkti bolsańyz
· Epılepsııaǵa qarsy preparatty qabyldaýdy jiberip alsańyz
· alkogol tutyna bastasańyz.
Kóptegen jaǵdaıda jalǵyz ustamadan keıin boljamy – oń. Dárimen emdeý 70% jaǵdaıda adamdy ustamadan tolyǵymen qutqarady. 20—30% jaǵdaıda ustamalar jalǵasady, mundaı jaǵdaıda kóbinese, birneshe qurysýǵa qarsy preparatty qabyldaý qajet bolady.
Dárini qabyldaýdyń oń nátıjesi bolmasa, hırýrgııalyq operatsııa taǵaıyndalýy múmkin.
· qabyldaıtyn preparattardyń janama áseri
· qulaýdan, soqtyǵýdan bir jerin soǵyp alýy, tisteýden zaqymdaný
· ustama kezinde tamaqtyń nemese silemeıdiń tynys jolyna túsýi, bul aspıratsııalyq pnevmonııaǵa aparýy múmkin
· mıdyń qaıtymsyz zaqymdanýy.
Jedel járdemge habarlasyńyz:
·
Eger adamda epılepsııa ustamasy alǵash ret bolsa
· Bógde adamnyń epılepsııa ustamasyna kýá bolsańyz
Eger buryn ustamasy bolǵan adamda ustama bolsa, kelesi jaǵdaıda jedel járdemge habarlasyńyz, eger:
· Ustama ádettegiden uzaq bolsa, nemese olardyń sany jıi bolsa.
· Birneshe mınýtta birneshe ustama bolsa.
· Birneshe epılepsııa ustamasy bolǵannan keıin adam esin jınamasa.
Dárigerge habarlasyńyz, eger epılepsııadan zardap shegetin bolsańyz jáne sizde jańa sımptomdar paıda bolsa, qabyldaıtyn jańa dárilerden kelesi múmkin janama áserlerdi qosa: júrek aınýy, qusý, teridegi bóritken, shashtyń túsýi, qol-aıaǵynyń dirildeýi, bulshyq ettiń ózine tán emes jıyrylýy nemese qozǵalýdaǵy buzylystardyń baıqalýy.
Eger epılepsııa ustamasynyń kýási bolsańyz
· Naýqastyń qurysý qımylyn kúshtep ustaýǵa tyryspańyz;
· Múmkindiginshe, adamdy tegis jerge jatqyzyńyz, basynyń astyna jumsaq bir nárse qoıyńyz, jaǵasyn sheship, tar kıimin bosatyńyz;
· Tildiń keptelýiniń jáne silemeıdiń tynys alý joldaryna túsýiniń aldyn alý úshin jatqan naýqastyń basyn bir jaǵyna burý qajet, al qusý paıda bolǵan jaǵdaıda búkil denesin abaılap bir jaǵyna burý qajet;
· Jedel járdemdi shaqyryńyz.
Ǵylymǵa epılepsııanyń paıda bolýynyń aldyn alýdyń 100 paıyzdyq tásili áli belgisiz. Degenmen, epılepsııa ustamasynyń aldyn alý úshin usynylatyn eńbek úrdisin, taǵaıyndalǵan emdámdi, dene belsendiligin, kún tártibin qatań saqtaýdy durys qadaǵalaý qajet. Tamaqta tuz jáne sý mólsherin shekteý qajet. Spırtti ishimdikter men temeki shegýden alshaq bolý mindetti.
Aqparat kózi: AQSh Ulttyq densaýlyq ınstıtýttarynyń málimetter qory: http://www.nlm.nih.gov/medlineplus/
Materıaldy daıyndaǵandar: Asel Stambekova, HealthSity jobasynyń derbes úılestirýshisi; Ekaterına Shýmareva, HealthSity jobasynyń derbes úılestirýshisi.
Redaktsııalyq alqa:
Almaz Sharman, medıtsına professory
Lázat Aqtaeva, m.ǵ.d.
Shyńǵys Jumaǵulov, zdrav.kz portalynyń kontent-menedjeri.