Материал медицина ғылымының профессоры Алмаз Шарманның АҚШ-тың Ұлттық онкология иститутындағы «Сізге тоқ ішек пен тік ішектің қатерлі ісігі жайлы не білу керек» атты мақаласының негізінде дайындалды. (What do you need to know about colorectal cancer).
Көлденең жиек ішек (тоқ ішек) және тік ішек
Көлденең жиек ішек және тік ішек – ас қорыту жүйесінің бөліктері болып табылады. Олар бұлшық етті ұзын түтікшені құрады, оны – тоқ ішек деп атайды. Көлденең жиек ішек – бұл тоқ ішектің 122-153 см ұзындықтағы бөлігін қамтиды, ал қалған бірнеше бөлігі тік ішектікі.
Аш ішекте жартылай қорытылған тамақ тоқ ішектің жоғарлаған бөлігіне түседі. Тоқ ішекте су мен тамақтық өнімдері сіңіріліп, қалған қалдық нәжіс тұзуге қатысады. Қалдық өнімдер тоқ ішектің қалған бөлігі арқылы тік ішекке барып, артқы анал тесігі арқылы сыртқа шығады.
Қатерлі ісік деген не?
Қатерлі ісік, құрылым элементтерінен, тіндерден жинақталған жасушалардан бастау алады. Тіндер бүкіл ағзаны түзеді.
Қалыпты жасушалар өседі және бөлшектенеді, ағзаның қажетіне қарай жаңа жасушаларды тудырады. Көнерген жасушалар жойылады, ал олардың орынын жаңа жасушалар басады. Кейде, бұр ретті процесс бұзылады. Ағзаға қажет емес жаңа жасушалар түзіліп, көне жасушалар орын босатпай қояды. Бұл қосалқы жасушалар жаңатүзінді немесе ісік деп аталатын тіндер массасын түзеді.
Ісіктер залалды және залалсыз болып бөлінеді:
Залалсыз ісіктерде қатерлі ісіктің категориялары болмайды.
• Залалсыз ісіктер өмірге көп қауіп төндіре бермейді.
• Әдетте залалсыз ісіктер жойылғаннан кейін қайта пайда болмайды.
• Залалсыз ісіктердің жасушалары ми тіндерінің айналасына өсіп шықпайды.
• Залалсыз ісіктің жасушалары басқа мүшелерге және дененің басқа бөліктеріне таралмайды.
Залалды ісіктер қатерлі ісікпен тікелей байланысты болып табылады.
• Залалды ісіктер залалсыздарға қарағанда салмақтырақ симптомдармен көрініс береді. Олар науқастың өміріне қауіп төндіруі де мүмкін.
• Залалды ісіктер көп жағдайда жойылады, бірақ қайта пайда болуы да мүмкін.
• Залалды ісіктер өзіне тиесілі мүшелер мен тіндерді зақымдауы мүмкін, немесе оларды ісітеді.
• Залалды ісіктердің жасушалары басқа мүшелер мен дене бөліктеріне таралады (метастазданады). Қатерлі ісік жасушалары таралып, өзімен байланысқан, қан ағымын немесе лимфа түйіндерді ісіте бастайды. Ісік жасушалары басқа мүшелерде дамиды, ол жерде мүшені зақымдайтын жаңа ісіктер түзеді. Басқа мүшелерге таралған қатерлі ісік жасушаларын метастаздар деп атайды, ал олардың таралу процессі метастаздану болып табылады.
Ісіктің жайылуы кезінде және басқа мүшелерге немесе дене бөліктерінде жаңа ісіктердің түзілуі кезінде олар аномальді жасушалар құрайды және олардың барлығын алғашқылық деп атайды. Мысалы, қуық асты безінің қатерлі ісігі сүйекке жайылса, ол қуық асты безінің метастаздануы болады, сүйектің қатерлі ісігі болып саналмайды. Егер ол осындай себептерден туындаса, сүйек ісігі емес, қуық асты безінің ісігі бойынша емделеді. Дәрігерлер бұлай туындаған ісіктерді кейде «дистантты» немесе метастатикалық ауру деп атайды.
Қауіп факторлары
Колоректальды қатерлі ісіктің пайда болу себептерін ешкім білмейді. Дәрігерлер көбінесе бұл аурудың бір адамда неге дамып, ал екіншісінде еш дамымайтындығын түсіндіре алмайды. Алайда, бір білетініміз колоректальды қатерлі ісік жұқпалы емес. Бұл адамнан адамға таралмайды.
Зерттеулер дәлелдегендей, белгілі бір қауіп факторларына ұшырағандар колоректалды қатерлі ісікті дамыту мүмкіндігіне ие. Қауіп факторлары - аурудың даму мүмкіндігін арттырады.
Зерттеулер нәтижесі бойынша колоректальды қатерлі ісікке шалдықтыратын факторлар болып:
• 50 жастан жоғары: Колоректальды қатерлі ісікті дамыту ықтималдығы жас бойынша артады. Қойылған диагноздың 90% -дан астамы 50 жастан асқан адамдарда кездесуде. Диагноз қойылатын орташа жас мөлшері 72 жас.
• Колоректалды полиптер: Полиптер жиек ішектің немесе тік ішектің ішкі қабырғасында өседі. Олар 50 жастан асқан адамдарда жиі кездеседі. Көп жағдайларда полиптер қатерлі бола бермейді (рак емес), бірақ олардың кейбіреулері (аденомалар) қатерлі ісікке айналуы мүмкін. Полиптерді анықтап, жою арқылы, колоректальды қатерлі ісіктің даму қаупін төмендетуге болуы мүмкін.
• Әулетінде колоректальды қатерлі ісіктің болуы: Колоректальды қатерлі ісігі бар адамның жақын туыстары (ата-аналар, ағалар, апалы-сіңлілер немесе балалар) бұл ауруды тассымалдауы мүмкін, әсіресеғ ол адам жас шағында обыр ауруына шалдыққан болса. Егер бірнеше жақын туыстарының колоректальды қатерлі ісігі болған болса, онда обырға шалдығу қаупі тіптен жоғары болмақ.
• Генетикалық өзгерістер: Кейбір гендердегі өзгерістер колоректальды қатерлі ісіктің даму қаупін арттырады.
• Жиек ішектің тұқым қуалайтын полипозды емес қатерлі ісігі (ННПРОК) колоректальді қатерлі ісіктің ең көп тараған түрі болып табылады. Ол жиек және тік ішек қатерлі ісігінің барлық жағдайының 2% - ға жуығын құрайды. Бұл NNPROK генінің өзгеруімен байланысты. Өзгертілген NNPROC геномы бар адамдардың көпшілігінде жиек ішек обыры дамиды және бұл орын ауысу жағдайына байланысты диагноз қойылатын орташа жа - 44 жас болып табылады.
• Тұқым қуалайтын аденоматозды полипоз (NAP) – бұл сирек кездесетін тұқым қуалайтын жағдай, бұл процессте көлденең және тік ішектен жүздеген полиптер қалыптасады. Бұған бірден-бір себепші - APC деп аталатын белгілі бір геннің өзгеруі. Егер NAP емделмесе, адамның 40 жасында колоректальды қатерлі ісіктің дамуына соқтырады. НАП-тың асқынуы, колоректальды қатерлі ісіктің барлық туындау жағдайларының 1 пайызынан кемін құрайды.
NNPROK немесе NAP-тан зардап шеккендердің отбасы мүшелері белгілі генетикалық өзгерістерді анықтау үшін генетикалық тестілеуден өтуі мүмкін. Мұндай өзгерістер анықталған жағдайда медицина қызметкерлері колоректальды қатерлі ісіктің дамуын төмендету немесе осы аурудың оңай туындауын азайту жолдарын ұсынуы мүмкін. НАП-пен ауыратын ересек адамға, дәрігер, жиек ішек пен тік ішекті, немесе оның бөлігін алып тастау үшін хирургиялық операцияны ұсынып көруі мүмкін.
• Онкологиялық ауруы бар адамның сырқатнамасы: Егер адамда бұрын колоректальды қатерлі ісік болған болса, онда ол кесел оның бойынан қайта бой көрсетуі мүмкін. Сонымен қатар, аналық, (эндометриялы) немесе сүт безі обырымен аурған әйелдерде колоректальды қатерлі ісіктің даму мүмкіндіктері әлдеқайда басып болып келеді.
• Ойық жаралы колит немесе КРОН ауруы: Көптеген жылдар бойы болған көлденең ішектің қабынуынан зардап шеккен адамдарда да (мысалы, ойық жара колит немесе Крон ауруы), колоректальды қатерлі ісік дамиды.
• Тамақ рационы: Зерттеулер нәтижесінде, майларға бай (әсіресе жануарлардан алынатын майлар) тамақ рациондары, құрамында мысалы кальций, фолий және жасұнағы мол тағамдар колоректальды қатерлі ісіктің даму қаупін арттыруы мүмкін деген болжам бар. Сонымен қатар, бірқатар зерттеулердің нәтижелері бойынша тамақ рационында жеміс-жидекті көп пайдаланбайтын адамдарда да колоректалды қатерлі ісікке ұрынуы мүмкін топтардың қатарында болып саналады екен. Дегенмен, тамақ рационына қарасты көптеген зерттеу нәтижелері бір-бірімен толыққанды сәйкес келмей жатады, сондықтан бұр мәелені әлі де тереңірек зерттеу керек. Сонда ғана қандай жағдайда тамақ рациондары колоректалды қатерлі ісіктің дамуына себеп болатындығын нақты айтып қалармыз.
• Шылым шегу: шылым шегетіндерде полиптер мен колоректальды қатерлі ісік ауруы дамиды. Колоректальді қатерлі ісікке шалдыққан адамдар, ол індетке қайта тап болатындықтан, өз кезегінде тұрақты тексеруден өтіп тұруы өте маңызды болып табылады. Егер сізде колоректальды қатерлі ісік болса, сонда өз отбасы мүшелеріңізде осы кеселдің туындауынан қауіптенуіңіз орынды. Өздерін қауіп факторы болып саналатын топтағы адамдар дәрігерлерімен кеңесу керек. Дәрігер қауп-қатерді төмендету жолдарын және тиісті медициналық тексеру кестесін жоспарлауды ұсына алады.
Скрининг
Скринингтік тексерулер сіздің дәрігеріңізге симптомдар пайда болғанға дейін полиптерді немесе қатерлі ісік ауруларын табуға көмектеседі. Полиптер анықталса және жойылса колоректалды қатерлі ісіктің дамуына айтарлықтай кедергі болады. Сонымен қатар, егер ауруға ерте кезеңде диагноз қойылса, колоректальды қатерлі ісікті емдеу барынша оңтайлы болады.
Полиптерді немесе ерте сатыдағы колоректальді қатерлі ісікті анықтау:
• 50 жастан асқан адамдар скрингтік тексеруден өтуі керек.
• Колоректальді қатерлі ісіктің даму ықтималдылығы бар, орташа қауіп факторындағы адамдар дәрігермен кеңесе отырып, 50 жасқа дейін тестілеуден өтуі керек пе, қандай сынақтар жүргізіледі, әр тексерудің артықшылықтары қандай болады және әрбір сынақтың қауіптілігі қандай болмақ, сондай-ақ, тексеру, қанша уақыт жиілігінде жүргізіледі дегендей сауалдар төңірегінде сұхбаттасып, мәселесін шешіп алуы керек.
Келесі скринингтік сынақтар полиптерді, қатерлі ісіктерді немесе басқа да қалыпты аймақтарды анықтау үшін пайдаланылуы мүмкін. Сіздің дәрігеріңіз әр тексеру жайында барынша тереңдетіп айтып бере алады:
• Fecal жасырын қан анализі (AFSA): Кейде обыр ісіктері немесе полиптер қансырайды, ол кезде AFSA қан арналарындағы минималды мөлшерді анықтай алады. Егер қан талдамасында анықталса, қанның қайнар көзін анықтау үшін қосымша тексеру қажет. Залалсыз түзінділер де (геморрой сияқты) нәжісте қанның пайда болуына себеп болуы мүмкін.
• Сигмойдоскопия: Дәрігер тік ішекті және жиек ішектің төменгі бөлігінің ішкі жағын сигмойдоскоп деп аталатын, ұшында шамы бар түтікшенің көмегімен тексереді. Егер полиптер табылса, дәрігер оларды алып тастайды. Полиптерді жою процедурасы полипэктомия деп аталады.
• Колоноскопия: Дәрігер тік ішек пен барлқ жиек ішектің ішкі бөлігін колоноскоп деп аталатын ұшында жарығы бар ұзын түтікшері қолдана отырып тексереді. Дәрігер, егер, полиптер табылған жағдайда оларды алып тастайды.
• Қос контрастты барийлі клизма: Пациентке барийдің ерітіндісімен клизма жасалады, содан кейін ішек ауа сорып алады. Жиек және тік ішектердің бірнеше рентген кескіндемеледі түсіріледі. Барий мен ауа жиек ішектің және тік ішектік кескіндемелерін көруге көмектеседі. Тіпті сіз, содан полиптер мен ісіктерді де көре аласыз.
• Тік ішек аймақтарын саусақпен тексеру: Тік ішек аумағын тексеру көбінесе күнделікті физикалық тексеруге негізделген. Аномальді аймақтарды пальпаторлы түрде анықтау үшін, дәрігер, саусағына қолғап киіп, тік ішекке кіргізеді.
• Виртуалды колоноскопия: Бұл әдіс қазіргі уақытта зерттелуде.
СИМПТОМДАРЫ
Колоректальды қатерлі ісіктің жалпы симптомы ішектің әдеттегі қозғалысының өзгеруі болып табылады.
Белгілері:
• Диарея немесе іш қату
• Ішектің толық емес қозғалысы.
• Нәжісте қан (қызыл немесе өте күңгірт) анықталу
• Нәжіс көлемі қалыптымен салыстырғанда кішкентай көрінеді.
• Жиі болатын газды немесе құрыспалы ауру сезімі немесе қатты тою, не болмаса,іш кебу сезімдері
• Белгісіз себептен салмақ жоғалту.
• Ылғи шаршап тұру
• Жүрек айнуы немесе құсу
Көптеген жағдайларда бұл белгілер қатерлі ісікке байланысты бола бермейді. Басқа аурулар да, осындай симптомдарды тудыруы мүмкін. Кез-келген адам диагноз қойғызу және емделу үшін дəрігерге барынша ерте кезеңде барып қаралуы керек.
Әдетте қатерлі ісік бастапқыда аса қатты ауру тудырмайды. Оны дәрігерге көрсету үшін симптомның пайда болуын күтпеу керек.
ДИАГНОСТИКАСЫ
Егер скринингтік тексерудің нәтижелері рак ауруы бар екендігін немесе оның белгілері пайда болғанын көрсетсе, дәрігер, бұл жағдайда онкологиялық ауру немесе басқа себептерге байланысты екенін білуі керек. Дәрігер сіздің ауруыңыздың сырқатнамасын сұрайды және отбасыңыздағы ауруы бар адамдар туралы да сұрайды, содан физикалық тексеру жүргізеді. Скрининг бөлімінде сипатталған бір немесе бірнеше тестілер тағайындалуы мүмкін.
Егер физикалық тексеру және тест нәтижелері обырды көрсетпесе, дәрігер қосымша сынақтардың қажет еместігіне және емделудің қажеттілігі жоқ деп шешім қабылдайды. Дегенмен, ол қайта тексеру жоспарын ұсынуы да ғажап емес.
Егер тексеру кезінде әдеттен тыс аймақтар (полип сияқты) анықталса, рак жасушаларын анықтау үшін биопсия қажет болуы мүмкін. Көбінесе, колоноскопия немесе сигмоидоскопия кезінде қалыпты тіннің алынуы мүмкін. Патологанатом микроскоптың көмегімен обыр жасушаларының тінін зерттейді.
КЕЗЕҢДЕРІНІҢ АНЫҚТАЛУЫ
Егер биопсия нәтижесінде онкологиялық аурулардың бар екені көрінсе, дәрігер ең тиімді емдеу жолып жоспарлауы үшін аурудың сатысын (кезеңін) анықтайды. Ісік сатысы, ісікпен іргелес тіндердің зақымдалуына қарап, басқа мүшелерге қатерлі ісіктің қаншалықты таралғанын ескеріп, сондай-ақ, егер обыр бар болса, қандай мүшеде болуы мүмкін, деген сияқты жайттарды тексеру арқылы анықталады.
Дәрігер төменде көрсетілгендей сараптама түрлерін тағайындауы мүмкін:
• Қан талдамасы: Дәрігер карциноэмбрионикалық антиген (КЭА) және басқа заттар үшін қанды тексереді. Колоректальды қатерлі ісігі және басқа да ауруы бар кейбір науқастардың қан құрамында ауруы КЭА –нің жоғары деңгейі байқалады.
• Колоноскопия: Егер диагноз қойылған кезде колоноскопия өткізілмесе, дәрігер колоноскоппен жиек және тік ішектің дұрыс емес жерлерін тексереді.
• Эндоректальді ультрадыбыстық тексеру: Ультрадыбыстық зондты тік ішекке енгізеді. Ол адамға естілмейтін дыбыстық толқындар жібереді. Толқындар ішектің қабырғасынан және қоршаған тіндерден шығады, ал компьютер жаңғырықтың сипатын –кескін түріне түсіреді. Онда ісіктің тік ішекке қаншалықты тереңдей түскенін немесе обырдың лимфа түйіндеріне қаншалықты кеңінен таралғанын немесе басқа қоршаған тіндерге таралған-таралмағанын көруге болады.
• Кеуде рентгені: ісіктің өкпеге жайылғанын не жайылмағанын көрсетеді.
• Компьютерлі томография: компьютерге қосылған рентген аппаратурасы пациенттің денесінің жеке аймақтарының бірнеше толық суретін жасайды. Оған контрасты затты инекциялауға болады. Компьютерлі томография қатерлі ісіктің бауырға, өкпеге немесе басқа мүшелерге таралған-таралмағандығын анықтауға көмектеседі.
Сонымен қатар, дәрігер қатерлі ісіктің таралуын анықтау үшін басқа да сынақ түрлерін (мысалы, ЯМР секілді) тағайындай алады. Кейде оны жою сәтіне дейін онкологиялық кезеңін анықтау мүмкін болмайды. (Колоректальды қатерлі ісікті хирургиялық емдеу «емдеу» бөлімінде сипатталған.)
Дәрігерлер колоректалды қатерлі ісіктің келесі кезеңдерін қарастырады:
• 0-кезең: қатерлі ісік тік ішектің астынада ең терең қабаттарында ғана кездеседі. Колоректальды қатерлі ісіктің бұл кезеңі сонымен қатар жергілікті карцинома деп аталады.
• I кезең: Ісік ішектің ішкі қабырғасына немесе тік ішекке дейін өседі. Ісік қабырғадан өтіп өспейді.
• II кезең: Ісік ішектің қабырғасына немесе тік ішекке терең енеді немесе оның жанына шығып өседі. Ол көрші тіндерді де жаулайды, алайда обыр жасушалры лимфа түйініне түспейді.
• III этап: обыр лимфа түйіндеріне таралады, бірақ басқа мүшелерге таралмайды.
• IV кезең: обыр бауыр немесе өкпе сияқты басқа мүшелерге таралады.
• Рецидив ( Өткізу): Бұл біраз уақыт анықталмай қалған, емделуден кейін қайта пайда болған обыр ісігі. Ауру тік ішекте немесе басқа ағазаға қайта пайда болуы мүмкін.
ЕМДЕУ
Колоректальды қатерлі ісігі бар науқастардың көпшілігі медициналық көмекке қатысты шешімдер қабылдауға белсенді қатысады. Әрине, олар өз аурулары мен емдеу мүмкіндіктері туралы мүмкіндігінше барлығын білгісі келеді. Алайда, онкологиялық диагноз қойылғаннан кейін пациенттер есеңгіреп, бойларын күйзеліс билеп дәрігерге барлық қажетті сұрақтарды қоя алмай қалады. Бұл мәселені дәрігерге барар алдында сұрақтар тізімін жасап алу арқылы реттеуге болады.
Дәрігердің айтқандарын есте сақтау оңай болуы үшін пациенттер қажетті мәліметтерді жазып алады немесе диктофон пайдалануға рұқсат сұрайды. Кейбір науқастар өздерінің туыстары мен досының дәрігермен сөйлескенде, талқылауға қатысуға, жазбалар жасауға немесе жай тыңдауға қатысқанын қалайды.
Сізге бірден барлық сұрақтарды қоюдың қажеті жоқ. Сіздің әлі алда дәрігерге немесе мейірбикеңізге түсініксіз нәрсені түсіндіруін өтінуіңізге немесе қосымша ақпараттар алу үшін мүмкіндіктер болады. Сіздің дәрігеріңіз сізді колоректальды қатерлі ісікті емдеу тәжірибесі бар маманға жолдайды немесе оған өзіңіз сұрана аласыз. Колоректальды қатерлі ісікті емдейтін мамандарға гастроэнтерологтар (ас қорыту жүйесінің ауруларына мамандандырылған дәрігерлер), хирургтар, медициналық онкологтар және радиологтар кіреді. Бір науқасқа бірнеше дәрігер қажет болуы мүмкін.
ЕМДЕУ ӘДІСТЕРІ
Емдеу әдісін таңдау, негізінен, ісіктердің жиек ішектің немесе тік ішектің орнынан қозғалуына сондай-ақ ауру сатысына байланысты жасалады. Колоректальды қатерлі ісікті емдеу хирургия, химиотерапия, биологиялық терапия немесе радиациялық терапияны қамтуы мүмкін. Кейбір жағдайларда біріктірілген емдеулер жүргізіледі.
Кейде жиек ішектің обырын емдеуі тік ішектегі қатерлі ісікті емдеуден ерекшеленеді. Төменде екі түрлі жағдайдағы обырды емдеу тәсілдері бөлек-бөлек жазылған.
Дәрігер науқасқа емдеу әдістерін және күтілетін нәтижелер туралы айтып береді. Науқас пен дәрігер бірлесе отырып қажетті жағдайларға жауап беретін емдеу жоспарын жасай алады.
Онкологиялық ауруларды емдеу жергілікті немесе жүйелі болуы мүмкін:
• Жергілікті терапия: Хирургиялық араласу және сәулелі терапия жергілікті терапияның түрлері болып табылады. Олардың көмегі арқылы жиек ішектегі немесе тік ішектің немесе жақын жерде орналасқан қатерлі ісіктер жойылады немесе бұзылады. Колоректальды қатерлі ісік басқа мүшелерге таралса, жергілікті терапия осы аумақтардағы ауруды бақылау үшін пайдаланылуы мүмкін.
• Жүйелік терапия: химиотерапия және биологиялық терапия жүйелі терапияға жатады. Дәрілік заттар қан құрамына енеді және бүкіл ағзада обыр клеткаларының өсуін бұзады немесе тежейді.
Қатерлі ісік ауруларын емдеу әдістері көбінесе сау клеткалар мен тіндерге зиян келтіргендіктен, жанама әсерлер өте көп кездесіп жатады. Мұндай жанама әсерлер, негізінен, емдеудің түрі мен ұзақтығына байланысты болады. Олар сондай-ақ әртүрлі пациентте әртүрлі болады және әр кейінгі емдеу курсымен өзгеруі мүмкін. Емдеу курсын бастамас бұрын, дәрігерлер ықтимал болатын жанама әсерлер туралы пациенттерге айтады және олармен күресу жолдарын ұсынады.
Аурудың кез-келген кезеңінде терапияның жанама әсерлерін азайту, ауруды және басқа да белгілерді жеңілдету үшін сондай-ақ эмоционалды жағдайын бақылап , қолдау көрсетіледі.
Хирургиялық емдеу
Хирургиялық емдеу - бұл колоректальды қатерлі ісікке арналған ең көп қолданылатын ем түрі.
• Колоноскопия: Колоноскоптың көмегімен жиек ішек немесе тік ішектің жоғарғы жағындағы шағын қатерлі полип алынуы мүмкін. Ректумның төменгі бөлігіндегі кейбір шағын ісіктер анус арқылы колоноскопсыз да жойылады.
• Лапароскопия: Жиек ішек қатерлі ісігі ерте кезеңінде ұшында жарығы бар жұқа түтікпен(лапароскоппен) жойылуы мүмкін. Бұл үшін іш қабырғасын үш-төрт жерінен жұқалап тіледі. Лапароскоптың көмегімен хирург іш қуысының мүшелерін көре алады. Ісіктер мен сау ішектің бір бөлігі жойылады. Ішкі лимфа түйіндерін де жоюы мүмкін. Хирург қалған ішек пен бауырды қатерлі ісікке қарсы тексереді.
• Ашық хирургия: Хирург ісінуді және сау жиек ішек пен тік ішектің бір бөлігін алып тастау үшін құрсақ қуысының үлкен бөлігін кесіп тастайды. Ол кезде кейбір іргелес лимфа түйіндер де жойылуы мүмкін. Хирург қалған ішек пен бауырды қатерлі ісікке қарсы тексереді.
Жиек ішек немесе тік ішектерді алып тастағаннан кейін, хирург әдетте сау жерлерді біріктіреді. Алайда, кейде қалпына келтіру мүмкін болмай қалады. Бұл жағдайда хирург ағзаның шлак шығаруы үшін жаңа әдісін жасайды. Ішек қуысының қабырғасында саңлау (стома) жасалады, ішектің жоғарғы жағын стомамен байланыстырады және оның төменгі ұшын жабады. Стоманы жасау операциясы колостомия деп аталады. Шлак жинау және оны ұстап тұру үшін стомаға арнайы желім арқылы жалпақ қап бекітілген.
Пациенттердің көпшілігі үшін стома уақытша шара болып табылады. Ол операциядан кейін ішектің және тік ішектің сауығуына дейін қажет. Емделгеннен кейін хирург ішектің бөліктерін біріктіреді және стоманы жабады. Кейбір науқастар, әсіресе тік ішектің төменгі бөлігінде орналасқан ісігі болса, әрқашан стомаға мұқтаж болып қалады.
Колостомиясы бар науқастар тітіркенуі мүмкін. Дәрігер, мейірбике немесе энтеростомальді терапевт пациентке стоманың аумағын таза ұстап, тітіркену мен инфекцияны қалай болдырмау керектігін үйрете алады. Реабилитация бөлімінде стомаға қалай қарауды үйрену туралы толығырақ ақпарат бар.
Әр пациенттің операциядан кейінгі жазылу уақыты әртүрлі. Алғашқы бірнеше күн ішінде ыңғайсыздық туындауы заңды. Дәрігерлер ауырсынумен күресуге айтарлықтай жәрдем береді. Хирургиядан бұрын дәрігер немесе мейірбикемен бірлесе отырып ауырсынуды жеңілдету шараларын талқылау қажет. Хирургиялық операциядан кейін дәрігер құрылған жоспарда жеткіліксіз жайттар болса, жоспарды түзетуі мүмкін.
Біраз уақытқа дейін науқастар жиі шаршап, өздерін әліз сезініп жүреді. Операцияның әсері, одан өзге, іш қату немесе диареяның пайда болуына алып келеді. Дәрігерлер дереу емдеуді қажет ететін қан кету, инфекция және басқа да жайттардың ықтимал белгілерін бақылайды.
Химиотерапия
Химиотерапияда рак жасушаларын жою үшін обырға қарсы препараттар қолданылады. Бұл заттар қанға араласады және бүкіл ағзадағы обыр жасушаларына әсер етуі мүмкін.
Обырға қарссы препараттар ішке енгізіледі, алайда олардың кейбіреулері ауыз арқылы ішіп емделуге негізделген. Емдеу амбулаториялық-емханалық бөлімде, дәрігерлік бөлімде немесе үйде жүргізілуі мүмкін. Сирек жағдайда ауруханаға жатқызу қажет болуы мүмкін.
Химиотерапияның жанама әсері негізінен препараттың түрі мен оның мөлшеріне байланысты.
Бұл препараттар тез бөлінуге қабілетті, қалыпты жасушаларды да зақымдайды:
• Қан жасушалары: Бұл жасушалар инфекциямен күреседі, қанның ұюына қатысады және барлық мүшелерге оттегін жеткізеді. Дәріден зақымданған қан жасушалары өседі, содан жиі инфекциялану, қанталау немесе қан кету қаупі артып, тұрақты әлсіздік пен шаршау сезімдері пайда болады.
• Шаш түбірі жасушалары: химиотерапия препараттары шаштың түсуіне әсер етуі мүмкін. Шаш қайтадан өседі, бірақ бұрынғы түстер мен құрылымдардан біраз өзгеше болуы мүмкін.
• Ас қорыту жолдарына демеу беретін жасушалар: Химиотерапияның әсерінен тәбет нашарлап, жүрек айнып, құсу, диарея немесе ерін мен аузда жара пайда болуы мүмкін.
Колоректальды қатерлі ісікке арналған химиотерапия қолдың алақандары мен аяқ табаны терісінің қызаруы мен ауырсынуын да туындатады. Тері түлеуі мүмкін.
Дәрігерлер осы жанама әсерлердің көпшілігін бақылау тәсілдерін ұсынады. Алайда кейіннен емдеу соңында бәрі қалпына келіп жаатадды.
Биологиялық терапия
Бастапқы оқшаулаудан тыс таралған кейбір колоректальды қатерлі ісік аурулары биологиялық терапия түрінде моноклоналды антиденелерді алады. Моноклоналды антиденелер колоректалды обыр жасушаларын байланыстырады. Олар рак жасушаларының өсуіне және онкологиялық аурулардың таралуына кедергі келтіреді. Моноклоналды антиденелер дәрігерлік кеңседе, ауруханада немесе клиникада инъекция түрінде енгізіледі. Кейбір науқастар бір мезгілде химиотерапиямен қамтамасыз етіледі.
Емдеу барысында дәрігерлер проблемалардың белгілерін байқайды. Кейбір науқастар аллергиялық реакциялардың алдын алу үшін дәрі-дәрмектерді қабылдайды. Жанама әсері негізінен пайдаланылатын моноклоналды антиденелердің түріне байланысты. Жағымсыз әсерлерге бөртпе, безгек, іштің ауыруы, құсу, диарея, қан қысымының өзгеруі, қан кету немесе дем алудың қиындауы проблемалары жатады. Әдетте терапияның алғашқы курсынан кейін жанама әсерлер азаяды.
Сәулелік терапия
Сәулелік терапия (радиотерапия деп те аталады) рак жасушаларын жою үшін жоғары энергиялы сәулелерді пайдалану арқылы жүзеге асады. Ол сәуле түскен аймақтардағы ғана қатерлі ісіктерге әсер етеді. Дәрігерлер онкологиялық ауруларды емдеу үшін әр түрлі радиациялық терапияны пайдаланады. Кейде екі түрлі емді бір мезгілде тағайындайды:
• Сыртқы экспозиция: Радиация құрылғыдан келеді. Радиотерапия үшін қолданылатын аппараттардың ең көп тараған түрі - сызықты үдеткіш. Пациенттердің көпшілігі ауруханада немесе клиникада аптасына 5 күн, бірнеше апта бойы емделеді.
• Ішкі экспозиция (имплантацияланатын сәулелену немесе брахитерапия): Радиация ісіктің тікелей немесе жанындағы жұқа түтіктерге орналастырылған радиоактивтік материалдан шығады. Емдеу кезінде науқас ауруханаға жатады, ал имплант, әдетте, бірнеше күн бойы іште қалдырылады. Әдетте науқас ауруханадан шыққанға дейін оны алып тастайды.
• Ішкі операциялық сәулелік терапия (IORT): Кейбір жағдайларда сәулелендіру хирургиялық операция кезінде орындалады.
Жағымсыз әсерлер көбінесе алынған радиацияның мөлшеріне және қай мүшенің емделуіне байланысты орын алып жатады. Құрсақ қуысына немесе жамбас аймағына жүргізілген радиотерапиядан жүрек айну, құсу, диарея, нәжісте қанның болуы немесе ішек қозғалғыштығының артуы деген секілді жағымсыздықтар орын алуы мүмкін. Одан сондай-ақ зәр шығарудың қиындауы сияқты проблемалар да тудыруы мүмкін. Сонымен қатар, сәулеленген аймақтағы тері қызыл, құрғақ және бүжірленіп кетуі мүмкін. Анустың терісі аса сезімтал болып қалады.
Радиотерапияның куртарын қабылдау барыссында науқас өзін өте шаршаң сезінуі мүмкін, әсіресе кейінгі емдеу апталарында олай сезінуі үдей түседі. Бұл жағдайларда тынығу өте маңызды, бірақ дәрігерлер, әдетте, пациенттерге ең белсенді өмір салтын сақтауға кеңес береді.
Радиациялық терапияның жағымсыз әсері ұнай бермее де, дәрігердің оларды емдеуге немесе бақылауға қабілеті жетуі керек. Егер осы жайсыздықтардың бәріне шыдаса, емдеудің соңы қуантарлық болмақ.
Колоректальды қатерлі ісікті емдеу
Жиек ішектің обыры көбінесе хирургиялық жолмен емделеді. Олардың кейбіреулері хирургия, сонымен қатар химиотерапия. Кейбір жағдайларда аурудың соңғы кезеңдерінде биологиялық терапия тағайындалады.
Жиек ішек обыры бар науқастарға колостомия өте сирек жағдайда қажет болуы мүмкін.
Радиациялық терапия да жиек ішек обырын емдеу үшін сирек қолданылады, бірақ кейде ауырсынуды және басқа белгілерді жеңілдету үшін қолданылады.
Тік ішектің қатерлі ісігін емдеу
Тік ішектің қатерлі ісігінің барлық кезеңдерінде көбінесе хирургия қолданылады. Кейбір науқастарға хирургия, радиациялық терапия және химиотерапия тағайындалады. Кейбір жағдайларда аурудың соңғы кезеңдерінде биологиялық терапия да тағайындалып жүр.
Ректальді обырмен ауыратын 8 науқастың біреуі тұрақты колостомияға мұқтаж.
Радиациялық терапия операциядан бұрын және кейін қолданылуы мүмкін. Кейбір науқастар ісікке дейін операциядан бұрын сәуле терапиясын қабылдайды, бірақ басқа жағдайларда, ісік орнында қалуы мүмкін обыр жасушаларын жою үшін операциядан кейін тағайындалады. Кейбір ауруханаларда науқастар хирургия кезінде сәулелік терапияны қоса қабылдайды. Сондай-ақ, радиацияның терапиясы қатерлі ісік ауруларын және онкологиялық аурулардан болатын басқа белгілерді азайту үшін тағайындалуы мүмкін.
ҚОСЫМША МЕН АЛЬТЕРНАТИВТІ МЕДИЦИНА
Кейбір онкологиялық науқастар қосымша және баламалы медицина әдістерін ұнатады:
Қосымша әдістерге қатерлі ісікке бірге қолданылатын стандартты химиотерапия және сәулелі терапия сияқтылар жатады. Балама әдістер - стандартты емдеу әдістерінің орнына қолданылатын әдІстер.
Акупунктура (акупунктура), терапевтік массаж, өсімдік деривативтері, витаминдер немесе арнайы диеталар, визуализация, медитация және рухани сауықтыру - қосымша немесе баламалы медицина түрлері болып табылады.
Кейбір онкологиялық науқастар қосымша немесе балама терапия әдістерін қолдану нәтижесінде өздерінің денсаулық жағдайының жақсарғанын атап өтті. Дегенмен, қосымша және баламалы медицинаның кейбір түрлері химиотерапия мен радиотерапияның әсер ету механизмдерін өзгерте алады. Бұл өзгерістер науқасқа зиян келтіруі мүмкін. Сонымен қатар, қосымша және баламалы медицинаның белгілі бір түрлері жеке-жеке қолданылған жағдайда да зиянды болуы мүмкін. Қосымша және баламалы медицинаның кейбір түрлері қымбат тұрады.
Онкологиялық ауруларды емдеу және қолдау
Мұндай қатерлі ісікпен өмір сүру оңай емес. Кейбір адамдар ауруымен байланысты эмоционалды және практикалық мәселелерді шешу үшін көмекке мұқтаж. Мұндай жағдайларда өзара қолдау топтары өте пайдалы болуы мүмкін. Бұл ұғым көптеген батыс елдерінде кеңінен таралған. Осындай топтарда онкологиялық науқастар өздерінің білімдері мен тәжірибесін бөліу үшін, ауруға және емнің әсеріне қалай қарсы тұру керектігі жайында әңгімелесу үшін жиналып тұрады.
Қатерлі ісігі бар науқастар өз отбасыларына, жұмыс орындарын сақтап қалуға, күнделікті өмірін сақтап қалуына аса қатты алаңдушылық танытады. Және де науқастардың емделуге, ауруханаға жатуға, сондай-ақ медициналық қызметтерге ақы төлеу қажеттілігіне байланысты алаңдаушылықтар да жанын жегідей жейді. Онкологиялық науқастарға қатысты көптеген мәселелерге, әдетте, денсаулық сақтау саласының қызметкерлері жауап береді.
Тамақтану және дене белсенділігі
Онкологиялық науқастардың өздерін күтімілдеп жүрулері өте маңызды. Әрине, бұл жақсы тамақтану мен дене белсенділігінің максималды түрде қалыпта ұстауларын білдіреді. Мұндай науқастарға салмақтарын түсіріп алмау үшін, қажетті мөлшердегі калорияны тұтыну қажет. Жеткілікті мөлшерде ақуыздарды пайдаланған жөн. Жақсы тамақтану -жағдайларының жақсарып және көп энергия жинау үшін көмектеседі.
Әсіресе, ем қабылдау кезеңінде немесе ем қабылдап болғаннан соң тәбеттің нашарлауы мүмкін. Олар өздерін жайсыз сезініп, шаршап немесе ауыздарының дәм сезуі өзгеруі. Сондай -ақ емдік шаралардың жанама әсерлерінен, маңызды мәселелер туындауы мүмкін. Дәрігер, диетолог немесе басқа да медицина қызметкері тамақтануға байланысты туындаған мәселелерді шешу түрлерін ұсынып, көмектеседі.
Өз белсенділіктерін түсірмегеннің арқасында көптеген науқастар өздерін жақсы сезінеді. Жүру, йогамен айналысу, жүзу және басқа да жаттығулар мықты болуға, энергияны сақтап, өмірлік тоннусты түсірмеуге көмектеседі. Жаттығулар жүрек айнығанды және ауырсынуды басып, сол арқылы ем жүргізу процесстеріне жеңілдік тудырады. Сонымен қатар, күйзелістен де арылтады. Физикалық тұрғыдан салмақ түсірмей тұрып өз дәрігеріңізбен кеңесіп алғаныңыз жөн. Егер физикалық жаттығулар ауырсынуды немесе басқа мәселелерді туындатса, дәрігеріңізге айтып, физикалық жаттығуларды өзгерту аясында кеңес алғаныңыз жөн.
РЕАБИЛИТАЦИЯ
Сауықтыру - онкологиялық ауруларды емдеудің маңызды кезеңі. Дәрігерлер пациенттерді қалыпты өмірге тезірек қайтару үшін бар күш-жігерін салады.
Науқаста стома болса, ол оған қалай қарап, күтім жасау керектігін білуі керек. Оған дәрігерлер, медбикелер және энтеростомдық терапевттер көмектеседі. Эндестомалық терапевтер пациентке хирургиядан бұрын науқасты күту туралы сөйлесу үшін кездеседі. Операциядан кейін науқасқа стоманы қалай күтімілдеу керектігі жайында үйретеді. Олар науқастың өмір салты мәселелерін, оның ішінде эмоционалды, физикалық және жыныстық аспектілерді талқылайды. Әдетте, олар ресурстар мен қолдау топтары туралы ақпарат бере алады.
Кейінгі күтім
Кейінгі күтім, колоректальды қатерлі ісікті емдеуде өте маңызды рөл атқарады. Тіпті қатерлі ісік толық жойылса немесе бұздырылса, ауру кейде қайта тап беруі мүмкін, өйткені анықталмаған қатерлі ісік жасушалары емдеуден кейін денеде қалды. Дәрігер науқастың сауығуын қадағалайды және онкологиялық аурулардың қайтарыланып қалмауын жіті тексеріп тұрады. Мерзімді тексерулер денсаулық жағдайының кез-келген өзгерістерін анықтап, қажет болған жағдайда емдеуге көмектеседі.
Мұндай тексерулер физикалық тексеруден (ректумның цифрлық сараптамасын қоса), зертханалық зерттеулерден (соның ішінде фекальды жасырын қан сынағы және CEA сынағы), колоноскопиядан, флюороскопиядан, компьютерлік томографиядан немесе басқа да зерттеулерден тұрады.
АЛДЫН АЛУДАҒЫ ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУ
Колоректальды қатерлі ісікті белгілі бір тағамдық қоспалармен немесе препараттармен алдын алуға болатынын анықтау үшін зерттеулер жүргізілуде. Мысалы, бүкіл ел бойынша зерттеушілер D дәруменін және кальций қоспаларын, селенді және Целекоксибтің полиптермен ауыратын адамдарға әсерін зерттейді.
Скрининг және диагностика саласындағы зерттеулер
Ғалымдар полиптер мен колоректальды қатерлі ісіктердің болуын тексерудің жаңа әдістерін тексеріп жатыр.
Емдеуді зерттеу
Зерттеушілер химиотерапия мен биологиялық терапия мүмкіндіктерін зерттеп жатыр. Олар жаңа препараттарды, жаңа комбинацияларды және әртүрлі дозаларды зерттейді. Сонымен қатар, емдеудің жанама әсерлерін азайту үшін зерттеулер жүргізілуде.