Materıal medıtsına ǵylymynyń professory Almaz Sharmannyń AQSh-tyń Ulttyq onkologııa ıstıtýtyndaǵy «Sizge toq ishek pen tik ishektiń qaterli isigi jaıly ne bilý kerek» atty maqalasynyń negizinde daıyndaldy. (What do you need to know about colorectal cancer).
Kóldeneń jıek ishek (toq ishek) jáne tik ishek
Kóldeneń jıek ishek jáne tik ishek – as qorytý júıesiniń bólikteri bolyp tabylady. Olar bulshyq etti uzyn tútiksheni qurady, ony – toq ishek dep ataıdy. Kóldeneń jıek ishek – bul toq ishektiń 122-153 sm uzyndyqtaǵy bóligin qamtıdy, al qalǵan birneshe bóligi tik ishektiki.
Ash ishekte jartylaı qorytylǵan tamaq toq ishektiń joǵarlaǵan bóligine túsedi. Toq ishekte sý men tamaqtyq ónimderi sińirilip, qalǵan qaldyq nájis tuzýge qatysady. Qaldyq ónimder toq ishektiń qalǵan bóligi arqyly tik ishekke baryp, artqy anal tesigi arqyly syrtqa shyǵady.
Qaterli isik degen ne?
Qaterli isik, qurylym elementterinen, tinderden jınaqtalǵan jasýshalardan bastaý alady. Tinder búkil aǵzany túzedi.
Qalypty jasýshalar ósedi jáne bólshektenedi, aǵzanyń qajetine qaraı jańa jasýshalardy týdyrady. Kónergen jasýshalar joıylady, al olardyń orynyn jańa jasýshalar basady. Keıde, bur retti protsess buzylady. Aǵzaǵa qajet emes jańa jasýshalar túzilip, kóne jasýshalar oryn bosatpaı qoıady. Bul qosalqy jasýshalar jańatúzindi nemese isik dep atalatyn tinder massasyn túzedi.
Isikter zalaldy jáne zalalsyz bolyp bólinedi:
Zalalsyz isikterde qaterli isiktiń kategorııalary bolmaıdy.
• Zalalsyz isikter ómirge kóp qaýip tóndire bermeıdi.
• Ádette zalalsyz isikter joıylǵannan keıin qaıta paıda bolmaıdy.
• Zalalsyz isikterdiń jasýshalary mı tinderiniń aınalasyna ósip shyqpaıdy.
• Zalalsyz isiktiń jasýshalary basqa múshelerge jáne deneniń basqa bólikterine taralmaıdy.
Zalaldy isikter qaterli isikpen tikeleı baılanysty bolyp tabylady.
• Zalaldy isikter zalalsyzdarǵa qaraǵanda salmaqtyraq sımptomdarmen kórinis beredi. Olar naýqastyń ómirine qaýip tóndirýi de múmkin.
• Zalaldy isikter kóp jaǵdaıda joıylady, biraq qaıta paıda bolýy da múmkin.
• Zalaldy isikter ózine tıesili músheler men tinderdi zaqymdaýy múmkin, nemese olardy isitedi.
• Zalaldy isikterdiń jasýshalary basqa músheler men dene bólikterine taralady (metastazdanady). Qaterli isik jasýshalary taralyp, ózimen baılanysqan, qan aǵymyn nemese lımfa túıinderdi isite bastaıdy. Isik jasýshalary basqa múshelerde damıdy, ol jerde músheni zaqymdaıtyn jańa isikter túzedi. Basqa múshelerge taralǵan qaterli isik jasýshalaryn metastazdar dep ataıdy, al olardyń taralý protsessi metastazdaný bolyp tabylady.
Isiktiń jaıylýy kezinde jáne basqa múshelerge nemese dene bólikterinde jańa isikterdiń túzilýi kezinde olar anomaldi jasýshalar quraıdy jáne olardyń barlyǵyn alǵashqylyq dep ataıdy. Mysaly, qýyq asty beziniń qaterli isigi súıekke jaıylsa, ol qýyq asty beziniń metastazdanýy bolady, súıektiń qaterli isigi bolyp sanalmaıdy. Eger ol osyndaı sebepterden týyndasa, súıek isigi emes, qýyq asty beziniń isigi boıynsha emdeledi. Dárigerler bulaı týyndaǵan isikterdi keıde «dıstantty» nemese metastatıkalyq aýrý dep ataıdy.
Qaýip faktorlary
Kolorektaldy qaterli isiktiń paıda bolý sebepterin eshkim bilmeıdi. Dárigerler kóbinese bul aýrýdyń bir adamda nege damyp, al ekinshisinde esh damymaıtyndyǵyn túsindire almaıdy. Alaıda, bir biletinimiz kolorektaldy qaterli isik juqpaly emes. Bul adamnan adamǵa taralmaıdy.
Zertteýler dáleldegendeı, belgili bir qaýip faktorlaryna ushyraǵandar kolorektaldy qaterli isikti damytý múmkindigine ıe. Qaýip faktorlary - aýrýdyń damý múmkindigin arttyrady.
Zertteýler nátıjesi boıynsha kolorektaldy qaterli isikke shaldyqtyratyn faktorlar bolyp:
• 50 jastan joǵary: Kolorektaldy qaterli isikti damytý yqtımaldyǵy jas boıynsha artady. Qoıylǵan dıagnozdyń 90% -dan astamy 50 jastan asqan adamdarda kezdesýde. Dıagnoz qoıylatyn ortasha jas mólsheri 72 jas.
• Kolorektaldy polıpter: Polıpter jıek ishektiń nemese tik ishektiń ishki qabyrǵasynda ósedi. Olar 50 jastan asqan adamdarda jıi kezdesedi. Kóp jaǵdaılarda polıpter qaterli bola bermeıdi (rak emes), biraq olardyń keıbireýleri (adenomalar) qaterli isikke aınalýy múmkin. Polıpterdi anyqtap, joıý arqyly, kolorektaldy qaterli isiktiń damý qaýpin tómendetýge bolýy múmkin.
• Áýletinde kolorektaldy qaterli isiktiń bolýy: Kolorektaldy qaterli isigi bar adamnyń jaqyn týystary (ata-analar, aǵalar, apaly-sińliler nemese balalar) bul aýrýdy tassymaldaýy múmkin, ásireseǵ ol adam jas shaǵynda obyr aýrýyna shaldyqqan bolsa. Eger birneshe jaqyn týystarynyń kolorektaldy qaterli isigi bolǵan bolsa, onda obyrǵa shaldyǵý qaýpi tipten joǵary bolmaq.
• Genetıkalyq ózgerister: Keıbir genderdegi ózgerister kolorektaldy qaterli isiktiń damý qaýpin arttyrady.
• Jıek ishektiń tuqym qýalaıtyn polıpozdy emes qaterli isigi (NNPROK) kolorektaldi qaterli isiktiń eń kóp taraǵan túri bolyp tabylady. Ol jıek jáne tik ishek qaterli isiginiń barlyq jaǵdaıynyń 2% - ǵa jýyǵyn quraıdy. Bul NNPROK geniniń ózgerýimen baılanysty. Ózgertilgen NNPROC genomy bar adamdardyń kópshiliginde jıek ishek obyry damıdy jáne bul oryn aýysý jaǵdaıyna baılanysty dıagnoz qoıylatyn ortasha ja - 44 jas bolyp tabylady.
• Tuqym qýalaıtyn adenomatozdy polıpoz (NAP) – bul sırek kezdesetin tuqym qýalaıtyn jaǵdaı, bul protsesste kóldeneń jáne tik ishekten júzdegen polıpter qalyptasady. Buǵan birden-bir sebepshi - APC dep atalatyn belgili bir genniń ózgerýi. Eger NAP emdelmese, adamnyń 40 jasynda kolorektaldy qaterli isiktiń damýyna soqtyrady. NAP-tyń asqynýy, kolorektaldy qaterli isiktiń barlyq týyndaý jaǵdaılarynyń 1 paıyzynan kemin quraıdy.
NNPROK nemese NAP-tan zardap shekkenderdiń otbasy músheleri belgili genetıkalyq ózgeristerdi anyqtaý úshin genetıkalyq testileýden ótýi múmkin. Mundaı ózgerister anyqtalǵan jaǵdaıda medıtsına qyzmetkerleri kolorektaldy qaterli isiktiń damýyn tómendetý nemese osy aýrýdyń ońaı týyndaýyn azaıtý joldaryn usynýy múmkin. NAP-pen aýyratyn eresek adamǵa, dáriger, jıek ishek pen tik ishekti, nemese onyń bóligin alyp tastaý úshin hırýrgııalyq operatsııany usynyp kórýi múmkin.
• Onkologııalyq aýrýy bar adamnyń syrqatnamasy: Eger adamda buryn kolorektaldy qaterli isik bolǵan bolsa, onda ol kesel onyń boıynan qaıta boı kórsetýi múmkin. Sonymen qatar, analyq, (endometrııaly) nemese sút bezi obyrymen aýrǵan áıelderde kolorektaldy qaterli isiktiń damý múmkindikteri áldeqaıda basyp bolyp keledi.
• Oıyq jaraly kolıt nemese KRON aýrýy: Kóptegen jyldar boıy bolǵan kóldeneń ishektiń qabynýynan zardap shekken adamdarda da (mysaly, oıyq jara kolıt nemese Kron aýrýy), kolorektaldy qaterli isik damıdy.
• Tamaq ratsıony: Zertteýler nátıjesinde, maılarǵa baı (ásirese janýarlardan alynatyn maılar) tamaq ratsıondary, quramynda mysaly kaltsıı, folıı jáne jasunaǵy mol taǵamdar kolorektaldy qaterli isiktiń damý qaýpin arttyrýy múmkin degen boljam bar. Sonymen qatar, birqatar zertteýlerdiń nátıjeleri boıynsha tamaq ratsıonynda jemis-jıdekti kóp paıdalanbaıtyn adamdarda da kolorektaldy qaterli isikke urynýy múmkin toptardyń qatarynda bolyp sanalady eken. Degenmen, tamaq ratsıonyna qarasty kóptegen zertteý nátıjeleri bir-birimen tolyqqandy sáıkes kelmeı jatady, sondyqtan bur máeleni áli de tereńirek zertteý kerek. Sonda ǵana qandaı jaǵdaıda tamaq ratsıondary kolorektaldy qaterli isiktiń damýyna sebep bolatyndyǵyn naqty aıtyp qalarmyz.
• Shylym shegý: shylym shegetinderde polıpter men kolorektaldy qaterli isik aýrýy damıdy. Kolorektaldi qaterli isikke shaldyqqan adamdar, ol indetke qaıta tap bolatyndyqtan, óz kezeginde turaqty tekserýden ótip turýy óte mańyzdy bolyp tabylady. Eger sizde kolorektaldy qaterli isik bolsa, sonda óz otbasy múshelerińizde osy keseldiń týyndaýynan qaýiptenýińiz oryndy. Ózderin qaýip faktory bolyp sanalatyn toptaǵy adamdar dárigerlerimen keńesý kerek. Dáriger qaýp-qaterdi tómendetý joldaryn jáne tıisti medıtsınalyq tekserý kestesin josparlaýdy usyna alady.
Skrınıng
Skrınıngtik tekserýler sizdiń dárigerińizge sımptomdar paıda bolǵanǵa deıin polıpterdi nemese qaterli isik aýrýlaryn tabýǵa kómektesedi. Polıpter anyqtalsa jáne joıylsa kolorektaldy qaterli isiktiń damýyna aıtarlyqtaı kedergi bolady. Sonymen qatar, eger aýrýǵa erte kezeńde dıagnoz qoıylsa, kolorektaldy qaterli isikti emdeý barynsha ońtaıly bolady.
Polıpterdi nemese erte satydaǵy kolorektaldi qaterli isikti anyqtaý:
• 50 jastan asqan adamdar skrıngtik tekserýden ótýi kerek.
• Kolorektaldi qaterli isiktiń damý yqtımaldylyǵy bar, ortasha qaýip faktoryndaǵy adamdar dárigermen keńese otyryp, 50 jasqa deıin testileýden ótýi kerek pe, qandaı synaqtar júrgiziledi, ár tekserýdiń artyqshylyqtary qandaı bolady jáne árbir synaqtyń qaýiptiligi qandaı bolmaq, sondaı-aq, tekserý, qansha ýaqyt jıiliginde júrgiziledi degendeı saýaldar tóńireginde suhbattasyp, máselesin sheship alýy kerek.
Kelesi skrınıngtik synaqtar polıpterdi, qaterli isikterdi nemese basqa da qalypty aımaqtardy anyqtaý úshin paıdalanylýy múmkin. Sizdiń dárigerińiz ár tekserý jaıynda barynsha tereńdetip aıtyp bere
alady:
• Fecal jasyryn qan analızi (AFSA): Keıde obyr isikteri nemese polıpter qansyraıdy, ol kezde AFSA qan arnalaryndaǵy mınımaldy mólsherdi anyqtaı alady. Eger qan taldamasynda anyqtalsa, qannyń qaınar kózin anyqtaý úshin qosymsha tekserý qajet. Zalalsyz túzindiler de (gemorroı sııaqty) nájiste qannyń paıda bolýyna sebep bolýy múmkin.
• Sıgmoıdoskopııa: Dáriger tik ishekti jáne jıek ishektiń tómengi bóliginiń ishki jaǵyn sıgmoıdoskop dep atalatyn, ushynda shamy bar tútiksheniń kómegimen tekseredi. Eger polıpter tabylsa, dáriger olardy alyp tastaıdy. Polıpterdi joıý protsedýrasy polıpektomııa dep atalady.
• Kolonoskopııa: Dáriger tik ishek pen barlq jıek ishektiń ishki bóligin kolonoskop dep atalatyn ushynda jaryǵy bar uzyn tútiksheri qoldana otyryp tekseredi. Dáriger, eger, polıpter tabylǵan jaǵdaıda olardy alyp tastaıdy.
• Qos kontrastty barııli klızma: Patsıentke barııdiń eritindisimen klızma jasalady, sodan keıin ishek aýa soryp alady. Jıek jáne tik ishekterdiń birneshe rentgen keskindemeledi túsiriledi. Barıı men aýa jıek ishektiń jáne tik ishektik keskindemelerin kórýge kómektesedi. Tipti siz, sodan polıpter men isikterdi de kóre alasyz.
• Tik ishek aımaqtaryn saýsaqpen tekserý: Tik ishek aýmaǵyn tekserý kóbinese kúndelikti fızıkalyq tekserýge negizdelgen. Anomaldi aımaqtardy palpatorly túrde anyqtaý úshin, dáriger, saýsaǵyna qolǵap kıip, tik ishekke kirgizedi.
• Vırtýaldy kolonoskopııa: Bul ádis qazirgi ýaqytta zerttelýde.
SIMPTOMDARY
Kolorektaldy qaterli isiktiń jalpy sımptomy ishektiń ádettegi qozǵalysynyń ózgerýi bolyp tabylady.
Belgileri:
• Dıareıa nemese ish qatý
• Ishektiń tolyq emes qozǵalysy.
• Nájiste qan (qyzyl nemese óte kúńgirt) anyqtalý
• Nájis kólemi qalyptymen salystyrǵanda kishkentaı kórinedi.
• Jıi bolatyn gazdy nemese quryspaly aýrý sezimi nemese qatty toıý, ne bolmasa,ish kebý sezimderi
• Belgisiz sebepten salmaq joǵaltý.
• Ylǵı sharshap turý
• Júrek aınýy nemese qusý
Kóptegen jaǵdaılarda bul belgiler qaterli isikke baılanysty bola bermeıdi. Basqa aýrýlar da, osyndaı sımptomdardy týdyrýy múmkin. Kez-kelgen adam dıagnoz qoıǵyzý jáne emdelý úshin dərigerge barynsha erte kezeńde baryp qaralýy kerek.
Ádette qaterli isik bastapqyda asa qatty aýrý týdyrmaıdy. Ony dárigerge kórsetý úshin sımptomnyń paıda bolýyn kútpeý kerek.
DIAGNOSTIKASY
Eger skrınıngtik tekserýdiń nátıjeleri rak aýrýy bar ekendigin nemese onyń belgileri paıda bolǵanyn kórsetse, dáriger, bul jaǵdaıda onkologııalyq aýrý nemese basqa sebepterge baılanysty ekenin bilýi kerek. Dáriger sizdiń aýrýyńyzdyń syrqatnamasyn suraıdy jáne otbasyńyzdaǵy aýrýy bar adamdar týraly da suraıdy, sodan fızıkalyq tekserý júrgizedi. Skrınıng bóliminde sıpattalǵan bir nemese birneshe testiler taǵaıyndalýy múmkin.
Eger fızıkalyq tekserý jáne test nátıjeleri obyrdy kórsetpese, dáriger qosymsha synaqtardyń qajet emestigine jáne emdelýdiń qajettiligi joq dep sheshim qabyldaıdy. Degenmen, ol qaıta tekserý josparyn usynýy da ǵajap emes.
Eger tekserý kezinde ádetten tys aımaqtar (polıp sııaqty) anyqtalsa, rak jasýshalaryn anyqtaý úshin bıopsııa qajet bolýy múmkin. Kóbinese, kolonoskopııa nemese sıgmoıdoskopııa kezinde qalypty tinniń alynýy múmkin. Patologanatom mıkroskoptyń kómegimen obyr jasýshalarynyń tinin zertteıdi.
KEZEŃDERINIŃ ANYQTALÝY
Eger bıopsııa nátıjesinde onkologııalyq aýrýlardyń bar ekeni kórinse, dáriger eń tıimdi emdeý jolyp josparlaýy úshin aýrýdyń satysyn (kezeńin) anyqtaıdy. Isik satysy, isikpen irgeles tinderdiń zaqymdalýyna qarap, basqa múshelerge qaterli isiktiń qanshalyqty taralǵanyn eskerip, sondaı-aq, eger obyr bar bolsa, qandaı múshede bolýy múmkin, degen sııaqty jaıttardy tekserý arqyly anyqtalady.
Dáriger tómende kórsetilgendeı saraptama túrlerin taǵaıyndaýy múmkin:
• Qan taldamasy: Dáriger kartsınoembrıonıkalyq antıgen (KEA) jáne basqa zattar úshin qandy tekseredi. Kolorektaldy qaterli isigi jáne basqa da aýrýy bar keıbir naýqastardyń qan quramynda aýrýy KEA –niń joǵary deńgeıi baıqalady.
• Kolonoskopııa: Eger dıagnoz qoıylǵan kezde kolonoskopııa ótkizilmese, dáriger kolonoskoppen jıek jáne tik ishektiń durys emes jerlerin tekseredi.
• Endorektaldi ýltradybystyq tekserý: Ýltradybystyq zondty tik ishekke engizedi. Ol adamǵa estilmeıtin dybystyq tolqyndar jiberedi. Tolqyndar ishektiń qabyrǵasynan jáne qorshaǵan tinderden shyǵady, al kompıýter jańǵyryqtyń sıpatyn –keskin túrine túsiredi. Onda isiktiń tik ishekke qanshalyqty tereńdeı túskenin nemese obyrdyń lımfa túıinderine qanshalyqty keńinen taralǵanyn nemese basqa qorshaǵan tinderge taralǵan-taralmaǵanyn kórýge bolady.
• Keýde rentgeni: isiktiń ókpege jaıylǵanyn ne jaıylmaǵanyn kórsetedi.
• Kompıýterli tomografııa: kompıýterge qosylǵan rentgen apparatýrasy patsıenttiń denesiniń jeke aımaqtarynyń birneshe tolyq sýretin jasaıdy. Oǵan kontrasty zatty ınektsııalaýǵa bolady. Kompıýterli tomografııa qaterli isiktiń baýyrǵa, ókpege nemese basqa múshelerge taralǵan-taralmaǵandyǵyn anyqtaýǵa kómektesedi.
Sonymen qatar, dáriger qaterli isiktiń taralýyn anyqtaý úshin basqa da synaq túrlerin (mysaly, IaMR sekildi) taǵaıyndaı alady. Keıde ony joıý sátine deıin onkologııalyq kezeńin anyqtaý múmkin bolmaıdy. (Kolorektaldy qaterli isikti hırýrgııalyq emdeý «emdeý» bóliminde sıpattalǵan.)
Dárigerler kolorektaldy qaterli isiktiń kelesi kezeńderin qarastyrady:
• 0-kezeń: qaterli isik tik ishektiń astynada eń tereń qabattarynda ǵana kezdesedi. Kolorektaldy qaterli isiktiń bul kezeńi sonymen qatar jergilikti kartsınoma dep atalady.
• I kezeń: Isik ishektiń ishki qabyrǵasyna nemese tik ishekke deıin ósedi. Isik qabyrǵadan ótip óspeıdi.
• II kezeń: Isik ishektiń qabyrǵasyna nemese tik ishekke tereń enedi nemese onyń janyna shyǵyp ósedi. Ol kórshi tinderdi de jaýlaıdy, alaıda obyr jasýshalry lımfa túıinine túspeıdi.
• III etap: obyr lımfa túıinderine taralady, biraq basqa múshelerge taralmaıdy.
• IV kezeń: obyr baýyr nemese ókpe sııaqty basqa múshelerge taralady.
• Retsıdıv ( Ótkizý): Bul biraz ýaqyt anyqtalmaı qalǵan, emdelýden keıin qaıta paıda bolǵan obyr isigi. Aýrý tik ishekte nemese basqa aǵazaǵa qaıta paıda bolýy múmkin.
EMDEÝ
Kolorektaldy qaterli isigi bar naýqastardyń kópshiligi medıtsınalyq kómekke qatysty sheshimder qabyldaýǵa belsendi qatysady. Árıne, olar óz aýrýlary men emdeý múmkindikteri týraly múmkindiginshe barlyǵyn bilgisi keledi. Alaıda, onkologııalyq dıagnoz qoıylǵannan keıin patsıentter eseńgirep, boılaryn kúızelis bılep dárigerge barlyq qajetti suraqtardy qoıa almaı qalady. Bul máseleni dárigerge barar aldynda suraqtar tizimin jasap alý arqyly retteýge bolady.
Dárigerdiń aıtqandaryn este saqtaý ońaı bolýy úshin patsıentter qajetti málimetterdi jazyp alady nemese dıktofon paıdalanýǵa ruqsat suraıdy. Keıbir naýqastar ózderiniń týystary men dosynyń dárigermen sóıleskende, talqylaýǵa qatysýǵa, jazbalar jasaýǵa nemese jaı tyńdaýǵa qatysqanyn qalaıdy.
Sizge birden barlyq suraqtardy qoıýdyń qajeti joq. Sizdiń áli alda dárigerge nemese meıirbıkeńizge túsiniksiz nárseni túsindirýin ótinýińizge nemese qosymsha aqparattar alý úshin múmkindikter bolady. Sizdiń dárigerińiz sizdi kolorektaldy qaterli isikti emdeý tájirıbesi bar mamanǵa joldaıdy nemese oǵan ózińiz surana alasyz. Kolorektaldy qaterli isikti emdeıtin mamandarǵa gastroenterologtar (as qorytý júıesiniń aýrýlaryna mamandandyrylǵan dárigerler), hırýrgtar, medıtsınalyq onkologtar jáne radıologtar kiredi. Bir naýqasqa birneshe dáriger qajet bolýy múmkin.
EMDEÝ ÁDISTERI
Emdeý ádisin tańdaý, negizinen, isikterdiń jıek ishektiń nemese tik ishektiń ornynan qozǵalýyna sondaı-aq aýrý satysyna baılanysty jasalady. Kolorektaldy qaterli isikti emdeý hırýrgııa, hımıoterapııa, bıologııalyq terapııa nemese radıatsııalyq terapııany qamtýy múmkin. Keıbir jaǵdaılarda biriktirilgen emdeýler júrgiziledi.
Keıde jıek ishektiń obyryn emdeýi tik ishektegi qaterli isikti emdeýden erekshelenedi. Tómende eki túrli jaǵdaıdaǵy obyrdy emdeý tásilderi bólek-bólek jazylǵan.
Dáriger naýqasqa emdeý ádisterin jáne kútiletin nátıjeler týraly aıtyp beredi. Naýqas pen dáriger birlese otyryp qajetti jaǵdaılarǵa jaýap beretin emdeý josparyn jasaı alady.
Onkologııalyq aýrýlardy emdeý jergilikti nemese júıeli bolýy múmkin:
• Jergilikti terapııa: Hırýrgııalyq aralasý jáne sáýleli terapııa jergilikti terapııanyń túrleri bolyp tabylady. Olardyń kómegi arqyly jıek ishektegi nemese tik ishektiń nemese jaqyn jerde ornalasqan qaterli isikter joıylady nemese buzylady. Kolorektaldy qaterli isik basqa múshelerge taralsa, jergilikti terapııa osy aýmaqtardaǵy aýrýdy baqylaý úshin paıdalanylýy múmkin.
• Júıelik terapııa: hımıoterapııa jáne bıologııalyq terapııa júıeli terapııaǵa jatady. Dárilik zattar qan quramyna enedi jáne búkil aǵzada obyr kletkalarynyń ósýin buzady nemese tejeıdi.
Qaterli isik aýrýlaryn emdeý ádisteri kóbinese saý kletkalar men tinderge zııan keltirgendikten, janama áserler óte kóp kezdesip jatady. Mundaı janama áserler, negizinen, emdeýdiń túri men uzaqtyǵyna baılanysty bolady. Olar sondaı-aq ártúrli patsıentte ártúrli bolady jáne ár keıingi emdeý kýrsymen ózgerýi múmkin. Emdeý kýrsyn bastamas buryn, dárigerler yqtımal bolatyn janama áserler týraly patsıentterge aıtady jáne olarmen kúresý joldaryn usynady.
Aýrýdyń kez-kelgen kezeńinde terapııanyń janama áserlerin azaıtý, aýrýdy jáne basqa da belgilerdi jeńildetý úshin sondaı-aq emotsıonaldy jaǵdaıyn baqylap , qoldaý kórsetiledi.
Hırýrgııalyq emdeý
Hırýrgııalyq emdeý - bul kolorektaldy qaterli isikke arnalǵan eń kóp qoldanylatyn em túri.
• Kolonoskopııa: Kolonoskoptyń kómegimen jıek ishek nemese tik ishektiń joǵarǵy jaǵyndaǵy shaǵyn qaterli polıp alynýy múmkin. Rektýmnyń tómengi bóligindegi keıbir shaǵyn isikter
anýs arqyly kolonoskopsyz da joıylady.
• Laparoskopııa: Jıek ishek qaterli isigi erte kezeńinde ushynda jaryǵy bar juqa tútikpen(laparoskoppen) joıylýy múmkin. Bul úshin ish qabyrǵasyn úsh-tórt jerinen juqalap tiledi. Laparoskoptyń kómegimen hırýrg ish qýysynyń múshelerin kóre alady. Isikter men saý ishektiń bir bóligi joıylady. Ishki lımfa túıinderin de joıýy múmkin. Hırýrg qalǵan ishek pen baýyrdy qaterli isikke qarsy tekseredi.
• Ashyq hırýrgııa: Hırýrg isinýdi jáne saý jıek ishek pen tik ishektiń bir bóligin alyp tastaý úshin qursaq qýysynyń úlken bóligin kesip tastaıdy. Ol kezde keıbir irgeles lımfa túıinder de joıylýy múmkin. Hırýrg qalǵan ishek pen baýyrdy qaterli isikke qarsy tekseredi.
Jıek ishek nemese tik ishekterdi alyp tastaǵannan keıin, hırýrg ádette saý jerlerdi biriktiredi. Alaıda, keıde qalpyna keltirý múmkin bolmaı qalady. Bul jaǵdaıda hırýrg aǵzanyń shlak shyǵarýy úshin jańa ádisin jasaıdy. Ishek qýysynyń qabyrǵasynda sańlaý (stoma) jasalady, ishektiń joǵarǵy jaǵyn stomamen baılanystyrady jáne onyń tómengi ushyn jabady. Stomany jasaý operatsııasy kolostomııa dep atalady. Shlak jınaý jáne ony ustap turý úshin stomaǵa arnaıy jelim arqyly jalpaq qap bekitilgen.
Patsıentterdiń kópshiligi úshin stoma ýaqytsha shara bolyp tabylady. Ol operatsııadan keıin ishektiń jáne tik ishektiń saýyǵýyna deıin qajet. Emdelgennen keıin hırýrg ishektiń bólikterin biriktiredi jáne stomany jabady. Keıbir naýqastar, ásirese tik ishektiń tómengi bóliginde ornalasqan isigi bolsa, árqashan stomaǵa muqtaj bolyp qalady.
Kolostomııasy bar naýqastar titirkenýi múmkin. Dáriger, meıirbıke nemese enterostomaldi terapevt patsıentke stomanyń aýmaǵyn taza ustap, titirkený men ınfektsııany qalaı boldyrmaý kerektigin úırete alady. Reabılıtatsııa bóliminde stomaǵa qalaı qaraýdy úırený týraly tolyǵyraq aqparat bar.
Ár patsıenttiń operatsııadan keıingi jazylý ýaqyty ártúrli. Alǵashqy birneshe kún ishinde yńǵaısyzdyq týyndaýy zańdy. Dárigerler aýyrsynýmen kúresýge aıtarlyqtaı járdem beredi. Hırýrgııadan buryn dáriger nemese meıirbıkemen birlese otyryp aýyrsynýdy jeńildetý sharalaryn talqylaý qajet. Hırýrgııalyq operatsııadan keıin dáriger qurylǵan josparda jetkiliksiz jaıttar bolsa, jospardy túzetýi múmkin.
Biraz ýaqytqa deıin naýqastar jıi sharshap, ózderin áliz sezinip júredi. Operatsııanyń áseri, odan ózge, ish qatý nemese dıareıanyń paıda bolýyna alyp keledi. Dárigerler dereý emdeýdi qajet etetin qan ketý, ınfektsııa jáne basqa da jaıttardyń yqtımal belgilerin baqylaıdy.
Hımıoterapııa
Hımıoterapııada rak jasýshalaryn joıý úshin obyrǵa qarsy preparattar qoldanylady. Bul zattar qanǵa aralasady jáne búkil aǵzadaǵy obyr jasýshalaryna áser etýi múmkin.
Obyrǵa qarssy preparattar ishke engiziledi, alaıda olardyń keıbireýleri aýyz arqyly iship emdelýge negizdelgen. Emdeý ambýlatorııalyq-emhanalyq bólimde, dárigerlik bólimde nemese úıde júrgizilýi múmkin. Sırek jaǵdaıda aýrýhanaǵa jatqyzý qajet bolýy múmkin.
Hımıoterapııanyń janama áseri negizinen preparattyń túri men onyń mólsherine baılanysty.
Bul preparattar tez bólinýge qabiletti, qalypty jasýshalardy da zaqymdaıdy:
• Qan jasýshalary: Bul jasýshalar ınfektsııamen kúresedi, qannyń uıýyna qatysady jáne barlyq múshelerge ottegin jetkizedi. Dáriden zaqymdanǵan qan jasýshalary ósedi, sodan jıi ınfektsııalaný, qantalaý nemese qan ketý qaýpi artyp, turaqty álsizdik pen sharshaý sezimderi paıda bolady.
• Shash túbiri jasýshalary: hımıoterapııa preparattary shashtyń túsýine áser etýi múmkin. Shash qaıtadan ósedi, biraq burynǵy túster men qurylymdardan biraz ózgeshe bolýy múmkin.
• As qorytý joldaryna demeý beretin jasýshalar: Hımıoterapııanyń áserinen tábet nasharlap, júrek aınyp, qusý, dıareıa nemese erin men aýzda jara paıda bolýy múmkin.
Kolorektaldy qaterli isikke arnalǵan hımıoterapııa qoldyń alaqandary men aıaq tabany terisiniń qyzarýy men aýyrsynýyn da týyndatady. Teri túleýi múmkin.
Dárigerler osy janama áserlerdiń kópshiligin baqylaý tásilderin usynady. Alaıda keıinnen emdeý sońynda bári qalpyna kelip jaataddy.
Bıologııalyq terapııa
Bastapqy oqshaýlaýdan tys taralǵan keıbir kolorektaldy qaterli isik aýrýlary bıologııalyq terapııa túrinde monoklonaldy antıdenelerdi alady. Monoklonaldy antıdeneler kolorektaldy obyr jasýshalaryn baılanystyrady. Olar rak jasýshalarynyń ósýine jáne onkologııalyq aýrýlardyń taralýyna kedergi keltiredi. Monoklonaldy antıdeneler dárigerlik keńsede, aýrýhanada nemese klınıkada ınektsııa túrinde engiziledi. Keıbir naýqastar bir mezgilde hımıoterapııamen qamtamasyz etiledi.
Emdeý barysynda dárigerler problemalardyń belgilerin baıqaıdy. Keıbir naýqastar allergııalyq reaktsııalardyń aldyn alý úshin dári-dármekterdi qabyldaıdy. Janama áseri negizinen paıdalanylatyn monoklonaldy antıdenelerdiń túrine baılanysty. Jaǵymsyz áserlerge bórtpe, bezgek, ishtiń aýyrýy, qusý, dıareıa, qan qysymynyń ózgerýi, qan ketý nemese dem alýdyń qıyndaýy problemalary jatady. Ádette terapııanyń alǵashqy kýrsynan keıin janama áserler azaıady.
Sáýlelik terapııa
Sáýlelik terapııa (radıoterapııa dep te atalady) rak jasýshalaryn joıý úshin joǵary energııaly sáýlelerdi paıdalaný arqyly júzege asady. Ol sáýle túsken aımaqtardaǵy ǵana qaterli isikterge áser etedi. Dárigerler onkologııalyq aýrýlardy emdeý úshin ár túrli radıatsııalyq terapııany paıdalanady. Keıde eki túrli emdi bir mezgilde taǵaıyndaıdy:
• Syrtqy ekspozıtsııa: Radıatsııa qurylǵydan keledi. Radıoterapııa úshin qoldanylatyn apparattardyń eń kóp taraǵan túri - syzyqty údetkish. Patsıentterdiń kópshiligi aýrýhanada nemese klınıkada aptasyna 5 kún, birneshe apta boıy emdeledi.
• Ishki ekspozıtsııa (ımplantatsııalanatyn sáýlelený nemese brahıterapııa): Radıatsııa isiktiń tikeleı nemese janyndaǵy juqa tútikterge ornalastyrylǵan radıoaktıvtik materıaldan shyǵady. Emdeý kezinde naýqas aýrýhanaǵa jatady, al ımplant, ádette, birneshe kún boıy ishte qaldyrylady. Ádette naýqas aýrýhanadan shyqqanǵa deıin ony alyp tastaıdy.
• Ishki operatsııalyq sáýlelik terapııa (IORT): Keıbir jaǵdaılarda sáýlelendirý hırýrgııalyq operatsııa kezinde oryndalady.
Jaǵymsyz áserler kóbinese alynǵan radıatsııanyń mólsherine jáne qaı músheniń emdelýine baılanysty oryn alyp jatady. Qursaq qýysyna nemese jambas aımaǵyna júrgizilgen radıoterapııadan júrek aıný, qusý, dıareıa, nájiste qannyń bolýy nemese ishek qozǵalǵyshtyǵynyń artýy degen sekildi jaǵymsyzdyqtar oryn alýy múmkin. Odan sondaı-aq zár shyǵarýdyń qıyndaýy sııaqty problemalar da týdyrýy múmkin. Sonymen qatar, sáýlelengen aımaqtaǵy teri qyzyl, qurǵaq jáne bújirlenip ketýi múmkin. Anýstyń terisi asa sezimtal bolyp qalady.
Radıoterapııanyń kýrtaryn qabyldaý baryssynda naýqas ózin óte sharshań sezinýi múmkin, ásirese keıingi emdeý aptalarynda olaı sezinýi údeı túsedi. Bul jaǵdaılarda tynyǵý óte mańyzdy, biraq dárigerler, ádette, patsıentterge eń belsendi ómir saltyn saqtaýǵa keńes beredi.
Radıatsııalyq terapııanyń jaǵymsyz áseri unaı bermee de, dárigerdiń olardy emdeýge nemese baqylaýǵa qabileti jetýi kerek. Eger osy jaısyzdyqtardyń bárine shydasa, emdeýdiń sońy qýantarlyq bolmaq.
Kolorektaldy qaterli isikti emdeý
Jıek ishektiń obyry kóbinese hırýrgııalyq jolmen emdeledi. Olardyń keıbireýleri hırýrgııa, sonymen qatar hımıoterapııa. Keıbir jaǵdaılarda aýrýdyń sońǵy kezeńderinde bıologııalyq terapııa taǵaıyndalady.
Jıek ishek obyry bar naýqastarǵa kolostomııa óte sırek jaǵdaıda qajet bolýy múmkin.
Radıatsııalyq terapııa da jıek ishek obyryn emdeý úshin sırek qoldanylady, biraq keıde aýyrsynýdy jáne basqa belgilerdi jeńildetý úshin qoldanylady.
Tik ishektiń qaterli isigin emdeý
Tik ishektiń qaterli isiginiń barlyq kezeńderinde kóbinese hırýrgııa qoldanylady. Keıbir naýqastarǵa hırýrgııa, radıatsııalyq terapııa jáne hımıoterapııa taǵaıyndalady. Keıbir jaǵdaılarda aýrýdyń sońǵy kezeńderinde bıologııalyq terapııa da taǵaıyndalyp júr.
Rektaldi obyrmen aýyratyn 8 naýqastyń bireýi turaqty kolostomııaǵa muqtaj.
Radıatsııalyq terapııa operatsııadan buryn jáne keıin qoldanylýy múmkin. Keıbir naýqastar isikke deıin operatsııadan buryn sáýle terapııasyn qabyldaıdy, biraq basqa jaǵdaılarda, isik ornynda qalýy múmkin obyr jasýshalaryn joıý úshin operatsııadan keıin taǵaıyndalady. Keıbir aýrýhanalarda naýqastar hırýrgııa kezinde sáýlelik terapııany qosa qabyldaıdy. Sondaı-aq, radıatsııanyń terapııasy qaterli isik aýrýlaryn jáne onkologııalyq aýrýlardan bolatyn basqa belgilerdi azaıtý úshin taǵaıyndalýy múmkin.
QOSYMShA MEN ALTERNATIVTI MEDITsINA
Keıbir onkologııalyq naýqastar qosymsha jáne balamaly medıtsına ádisterin unatady:
Qosymsha ádisterge qaterli isikke birge qoldanylatyn standartty hımıoterapııa jáne sáýleli terapııa sııaqtylar jatady. Balama ádister - standartty emdeý ádisteriniń ornyna qoldanylatyn ádIster.
Akýpýnktýra (akýpýnktýra), terapevtik massaj, ósimdik derıvatıvteri, vıtamınder nemese arnaıy dıetalar, vızýalızatsııa, medıtatsııa jáne rýhanı saýyqtyrý - qosymsha nemese balamaly medıtsına túrleri bolyp tabylady.
Keıbir onkologııalyq naýqastar qosymsha nemese balama terapııa ádisterin qoldaný nátıjesinde ózderiniń densaýlyq jaǵdaıynyń jaqsarǵanyn atap ótti. Degenmen, qosymsha jáne balamaly medıtsınanyń keıbir túrleri hımıoterapııa men radıoterapııanyń áser etý mehanızmderin ózgerte alady. Bul ózgerister naýqasqa zııan keltirýi múmkin. Sonymen qatar, qosymsha jáne balamaly medıtsınanyń belgili bir túrleri jeke-jeke qoldanylǵan jaǵdaıda da zııandy bolýy múmkin. Qosymsha jáne balamaly medıtsınanyń keıbir túrleri qymbat turady.
Onkologııalyq aýrýlardy emdeý jáne qoldaý
Mundaı qaterli isikpen ómir súrý ońaı emes. Keıbir adamdar aýrýymen baılanysty emotsıonaldy jáne praktıkalyq máselelerdi sheshý úshin kómekke muqtaj. Mundaı jaǵdaılarda ózara qoldaý toptary óte paıdaly bolýy múmkin. Bul uǵym kóptegen batys elderinde keńinen taralǵan. Osyndaı toptarda
onkologııalyq naýqastar ózderiniń bilimderi men tájirıbesin bóliý úshin, aýrýǵa jáne emniń áserine qalaı qarsy turý kerektigi jaıynda áńgimelesý úshin jınalyp turady.
Qaterli isigi bar naýqastar óz otbasylaryna, jumys oryndaryn saqtap qalýǵa, kúndelikti ómirin saqtap qalýyna asa qatty alańdýshylyq tanytady. Jáne de naýqastardyń emdelýge, aýrýhanaǵa jatýǵa, sondaı-aq medıtsınalyq qyzmetterge aqy tóleý qajettiligine baılanysty alańdaýshylyqtar da janyn jegideı jeıdi. Onkologııalyq naýqastarǵa qatysty kóptegen máselelerge, ádette, densaýlyq saqtaý salasynyń qyzmetkerleri jaýap beredi.
Tamaqtaný jáne dene belsendiligi
Onkologııalyq naýqastardyń ózderin kútimildep júrýleri óte mańyzdy. Árıne, bul jaqsy tamaqtaný men dene belsendiliginiń maksımaldy túrde qalypta ustaýlaryn bildiredi. Mundaı naýqastarǵa salmaqtaryn túsirip almaý úshin, qajetti mólsherdegi kalorııany tutyný qajet. Jetkilikti mólsherde aqýyzdardy paıdalanǵan jón. Jaqsy tamaqtaný -jaǵdaılarynyń jaqsaryp jáne kóp energııa jınaý úshin kómektesedi.
Ásirese, em qabyldaý kezeńinde nemese em qabyldap bolǵannan soń tábettiń nasharlaýy múmkin. Olar ózderin jaısyz sezinip, sharshap nemese aýyzdarynyń dám sezýi ózgerýi. Sondaı -aq emdik sharalardyń janama áserlerinen, mańyzdy máseleler týyndaýy múmkin. Dáriger, dıetolog nemese basqa da medıtsına qyzmetkeri tamaqtanýǵa baılanysty týyndaǵan máselelerdi sheshý túrlerin usynyp, kómektesedi.
Óz belsendilikterin túsirmegenniń arqasynda kóptegen naýqastar ózderin jaqsy sezinedi. Júrý, ıogamen aınalysý, júzý jáne basqa da jattyǵýlar myqty bolýǵa, energııany saqtap, ómirlik tonnýsty túsirmeýge kómektesedi. Jattyǵýlar júrek aınyǵandy jáne aýyrsynýdy basyp, sol arqyly em júrgizý protsessterine jeńildik týdyrady. Sonymen qatar, kúızelisten de aryltady. Fızıkalyq turǵydan salmaq túsirmeı turyp óz dárigerińizben keńesip alǵanyńyz jón. Eger fızıkalyq jattyǵýlar aýyrsynýdy nemese basqa máselelerdi týyndatsa, dárigerińizge aıtyp, fızıkalyq jattyǵýlardy ózgertý aıasynda keńes alǵanyńyz jón.
REABILITATsIIa
Saýyqtyrý - onkologııalyq aýrýlardy emdeýdiń mańyzdy kezeńi. Dárigerler patsıentterdi qalypty ómirge tezirek qaıtarý úshin bar kúsh-jigerin salady.
Naýqasta stoma bolsa, ol oǵan qalaı qarap, kútim jasaý kerektigin bilýi kerek. Oǵan dárigerler, medbıkeler jáne enterostomdyq terapevtter kómektesedi. Endestomalyq terapevter patsıentke hırýrgııadan buryn naýqasty kútý týraly sóılesý úshin kezdesedi. Operatsııadan keıin naýqasqa stomany qalaı kútimildeý kerektigi jaıynda úıretedi. Olar naýqastyń ómir salty máselelerin, onyń ishinde emotsıonaldy, fızıkalyq jáne jynystyq aspektilerdi talqylaıdy. Ádette, olar resýrstar men qoldaý toptary týraly aqparat bere alady.
Keıingi kútim
Keıingi kútim, kolorektaldy qaterli isikti emdeýde óte mańyzdy ról atqarady. Tipti qaterli isik tolyq joıylsa nemese buzdyrylsa, aýrý keıde qaıta tap berýi múmkin, óıtkeni anyqtalmaǵan qaterli isik jasýshalary emdeýden keıin denede qaldy. Dáriger naýqastyń saýyǵýyn qadaǵalaıdy jáne onkologııalyq aýrýlardyń qaıtarylanyp qalmaýyn jiti tekserip turady. Merzimdi tekserýler densaýlyq jaǵdaıynyń kez-kelgen ózgeristerin anyqtap, qajet bolǵan jaǵdaıda emdeýge kómektesedi.
Mundaı tekserýler fızıkalyq tekserýden (rektýmnyń tsıfrlyq saraptamasyn qosa), zerthanalyq zertteýlerden (sonyń ishinde fekaldy jasyryn qan synaǵy jáne CEA synaǵy), kolonoskopııadan, flıýoroskopııadan, kompıýterlik tomografııadan nemese basqa da zertteýlerden turady.
ALDYN ALÝDAǴY ǴYLYMI ZERTTEÝ
Kolorektaldy qaterli isikti belgili bir taǵamdyq qospalarmen nemese preparattarmen aldyn alýǵa bolatynyn anyqtaý úshin zertteýler júrgizilýde. Mysaly, búkil el boıynsha zertteýshiler D dárýmenin jáne kaltsıı qospalaryn, selendi jáne Tselekoksıbtiń polıptermen aýyratyn adamdarǵa áserin zertteıdi.
Skrınıng jáne dıagnostıka salasyndaǵy zertteýler
Ǵalymdar polıpter men kolorektaldy qaterli isikterdiń bolýyn tekserýdiń jańa ádisterin tekserip jatyr.
Emdeýdi zertteý
Zertteýshiler hımıoterapııa men bıologııalyq terapııa múmkindikterin zerttep jatyr. Olar jańa preparattardy, jańa kombınatsııalardy jáne ártúrli dozalardy zertteıdi. Sonymen qatar, emdeýdiń janama áserlerin azaıtý úshin zertteýler júrgizilýde.