Mazmuny
Aldyn alý
Jalpy aqparat
Aýyz aımaǵyndaǵy gerpes (aýyz gerpesi) – qarapaıym gerpes vırýsynan týyndaǵan erin, aýyz nemese qyzyl ıektiń juqpaly aýrýy. Aýrý – aýyrtatyn kishkentaı kúldireýikpen sıpat beredi, ádette ony sýyq oıyq jara nemese qyzbaly kúldireýik dep ataıdy. Aýyz aımaǵyndaǵy ushyqty labıaldi gerpes dep te ataıdy.
Bul sýrette gerpestik ınfektsııanyń erte kezeńi kórsetilgen: kishigirim toptalǵan kúldireýikter men qyzarý kórinedi.
Sebepteri
Aýyz aımaǵynyń gerpesi keń taralǵan juqpaly aýrý bolyp tabylady. Ol qarapaıym gerpes vırýsynyń 1 túrinen týyndaıdy. Bul vırýspen kóbinese 20 jasqa deıingi jastar jıi zaqymdanady.
Alǵashqy ınfektsııadan keıin vırýs ınaktıvtenenedi (uıqyǵa ketedi) jáne keıinnen nerv tinderinde jáne bette saqtalady. Keıde vırýs belsendilik tanytyp, nátıjesinde aýyz gerpesi paıda bolady.
2 tıpti gerpes vırýsy ádette genıtaldy gerpesti týyndatady. Sonymyn qatar, keıde 2 tıpti gerpes vırýsy aýyz qýysyna aýyz arqyly jasalatyn jynystyq qatynas kezinde túsedi de, aýyz gerpesiniń paıda bolýyna ákeledi.
Gerpes vırýsy ońaı taralady. Kelesi jaǵdaılarda juqtyryp alýyńyz múmkin:
• Vırýs juqtyrǵan (naýqas) adammen tyǵyz baılanysta bolsańyz
• Gerpes vırýsy bar ustarany, súlgilerdi, ydystardy jáne basqa zattardy paıdalanǵanda
Gerpes vırýsy balalarǵa ata-analarynan kúndelikti baılanys kezinde juǵady.
Sımptomdary
Keıbir adamdar qarapaıym gerpes vırýsyn alǵash juqtyrǵan kezde aýyz aımaǵynda oıyq jara paıda bolady. Al keıbireýlerde sımptomdar múldem baıqalmaýy da múmkin.
Aýrýdyń sımptomdary jeńil de, aýyr bolýy múmkin.
Sımptomdar vırýs juqqannan keıin 1-3 apta ótkende baıqalady jáne 3 aptaǵa deıin saqtalady.
Gerpestiń bastapqy sımptomdary:
• Erin nemese aýyz aınalasyndaǵy teri qyshıdy;
• Erin jáne aýyz aımaǵynda qyzǵandaı sezim paıda bolady;
• Erin nemese aýyz aımaǵy shanshıdy
Kópirshikter paıda bolǵanǵa deıin kelesi sımptomdar baıqalýy múmkin:
• Tamaqtyń aýyrý sezimi
• Qyzba
• Badamshalardyń ulǵaıýy
• Jutynǵanda aýyrý sezimi
Kópirshikter nemese bórtpeler shyǵýy múmkin:
• Qyzyl ıekke
• Eringe
• Aýyz qýysyna
• Tamaqqa
Kópirshikterdiń paıda bolýyn «aýrýdyń jaıylýy» dep ataıdy.
Sizde bolýy myna jaıttar bolýy múmkin:
• Sýlanyp turatyn qyzyl kúldireýikter
• Ashyq sarǵysh suıyqtyqpen toltyrylǵan kishkentaı kúldireýikter
• Kishkentaı kúlddireýikter birigip bir úlken kúldireýikti quraýy múmkin
• Saýyǵý kezinde kúldireýik sary jáne qatty bolady, aqyr sońynda saý terimen birigedi.
Aýrý sımptomdary kelesi faktorlardyń áserinen paıda bolýy múmkin:
• Etekkir nemese gormonaldy ózgerister
• Kúnniń kózinde bolý
• Qyzba
• Kúızelis
Eger sımptomdar sırek qaıtalansa, olar ádette jeńil ótedi.
Dıagnostıkasy
Dáriger patsıenttiń aýyz aımaǵyn qarap, aýyz gerpesin anyqtaýy múmkin. Keıde jaranyń jaǵyndysy alynyp, tolyqtaı zertteý úshin zerthanaǵa jiberiledi. Tekserýler mynany qamtıdy:
• Vırýsty jáne onyń qurylymyn anyqtaý úshin vırýsty zertteý
• Vırýstyq DNQ-test – vırýstyń genetıkalyq materıaldaryn zertteý
• Qarapaıym gerpes vırýsyn tekserý úshin Ttsank testi - bul jaǵyndydan erozııa jáne kópirshikteri bar Ttsank jasýshalaryn (qarapaıym gerpes vırýsymen zaqymdalǵan jasýshalar) mıkroskoptyń astynda anyqtaý.
Emdeý
Sımptomdary bir-eki apta ishinde esh emdelýsiz ózdiginen joǵalyp ketýi de múmkin.
Emdeýshi dáriger vırýspen kúresý úshin dári-dármek taǵaıyndaýy múmkin. Olardy vırýsqa qarsy dárilik preparattar dep ataıdy. Mundaı dáriler aýyrsynýdy azaıtýǵa kómektesedi jáne sımptomdardyń erterek joǵalýyna yqpal jasaıdy. Aýyz aımaǵyndaǵy jaralardy emdeýge arnalǵan dárilik zattarǵa mynalar jatady:
• Atsıklovır
• Famtsıklovır
• Valatsıklovır
Bul dárilerdi bastapqy sımptomdar paıda bolǵanda, kúldireýikter paıda bolmaı turyp qabyldasańyz áldeqaıda tıimdi bolmaq. Aýyz aımaǵyndaǵy jaralar jıi shyǵatyn bolsa, onda bul dárilerdi únemi qabyldaýǵa týra keledi.
Sonymen birge terige arnalǵan vırýsqa qarsy jaqpalar qoldanýǵa da bolady. Alaıda, atalmysh preparattar qymbat turady jáne kúpdireýikterdiń belsendiligin kúnine tek birneshe saǵatqa ǵana azaıtady.
Kelesi nusqaýlyqtar organızmniń jalpy jaǵdaıyn jaqsartýǵa kómektesýi múmkin:
• Aýyrsynýdy jeńildetý úshin jaraǵa muz basyńyz.
• Kúldireýikti abaılap antıseptıkalyq sabynmen jáne sýmen jýyńyz. Bul vırýstyń deneniń basqa aımaqtaryna taralýynyń aldyn alýǵa kómektesedi.
• Ystyq sýsyndardy, dámdi jáne tuzdy taǵamdardy, tsıtrýstardy qoldanbańyz.
• Salqyn sýmen aýzyńyzdy shaıyńyz.
• Jaralardy tuzdy sýmen jýyńyz.
• Steroıdty emes qabynýǵa qarsy preparat sııaqty aýyrsynýdy basatyn zattardy qabyldańyz.
Boljamy
Erindegi gerpes ádette 1-2 apta ishinde ózdiginen ketedi. Degenmen, aýrýdyń sımptomdary qaıtalanýy múmkin.
Gerpes aýyr jáne qaýipti bolýy da múmkin, eger:
• Kózdiń aınalasynda nemese kózge jaqyn jerde paıda bolsa
• Keıbir aýrýlar men dári qabyldaýǵa baılanysty ımmýndyq júıe álsirese
Múmkin bolatyn asqynýlar
Kózdiń gerpestıkalyq ınfektsııasy soqyrlyqtyń basty sebepteriniń biri bolyp tabylady. Óıtkeni, ol qasań qabyqtyń tyrtyqtanýyn týdyrady.
Qarapaıym gerpestiń basqa da asqynýlaryna mynalar jatady:
• Aýyz qýysynda oıyq jaralar men kópirshikterdiń qaıta paıda bolýy
• Vırýstyń teriniń basqa aımaqtaryna taralýy
• Teriniń bakterıaldy ınfektsııasy
• Immýndyq júıesi álsiregen adamdardyń ómirine (atopııalyq dermatıt, isik nemese AITV ınfektsııasy kezinde) qaýipti bolýy múmkin aǵzanyń jalpy ınfektsııasy.
Dárigerge qashan qaralý kerek
Kelesi jaǵdaılarda dárigerge qaralyńyz:
• Aýrý sımptomdary aýyr bolsa nemese 2 apta ishinde ketpese
• Jaralar nemese kópirshikter kózdiń janynda ornalassa
• Keıbir aýrýlarǵa nemese dári qabyldaýǵa baılanysty ımmýndyq júıe álsiregen kezde gerpestiń sımptomdary paıda bolsa
Aldyn alý
Tómende aýyz qýysyndaǵy jaralardyń paıda bolýyn aldyn alý úshin keńester berilgen:
• Dalaǵa shyǵardyń aldynda quramynda myrysh oksıdi bar kúnnen qorǵaıtyn kremdi nemese eringe arnalǵan balzamdy jaǵyńyz.
• Sondaı-aq ylǵaldandyratyn erin balzamy da kómektesýi múmkin.
• Gerpetıkalyq bórtpeler adamdarmen tikeleı baılanysta bolmańyz.
• Árbir paıdalanýdan keıin súlgiler men tósek jaımalaryn qaınaǵan sýda zalalsyzdandyryńyz.
• Eger aınalańyzdaǵy ózge adamdardan gerpesti baıqasańyz, olarmen birge ózińizdiń ydys-aıaq, stakandar nemese basqa zattaryńyzben bólispeńiz jáne olardikin qoldanbańyz.
Eger sizdiń ernińizde gerpes bolsa, ásirese, kópirshikter bolsa eshkimmen aýyz arqyly jasalatyn jynystyq qatynasqa túspeńiz. Siz vırýsty jynystyq múshelerge taratýyńyz múmkin. Gerpes vırýsynyń eki tıpi de keıde aýyz aımaǵynda jaralar nemese kúldireýikter bolmasa da taralýy múmkin.
Tegter:
gerpes
qyzyl ıek
kúldireýik
ınfektsııa
vırýs
seks
qyzba
atsıklovır
qyzarý