Mazmuny
Plevrıttiń jáne plevranyń basqa aýrýlarynyń ataýlary
Plevrıttiń jáne plevranyń aýrýlarynyń sımptomdary qandaı?
Plevrıt jáne plevranyń basqa aýrýlary qalaı anyqtalady?
Medıtsınalyq syrtqatnamasy (tarıhy)
Plevralyq keńistikten suıyqtyqty, aýany nemese qandy shyǵarý
Plevrıt – plevranyń qabynýy damıtyn aýrý. Plevra – tinderdiń eki úlken qabatynan turatyn qabyq. Bir qabat ókpeniń syrtqy betin jabady. Ekinshi qabat keýde qýysynyń ishki betin jabady.
Plevra qabattarynyń arasynda óte juqa keńistik bar, ol plevra keńistigi atalady. Qalypty jaǵdaıda bul keńistik suıyqtyqtyń úlken kólemimen tolǵan bolady – 4 sháı qasyqqa jýyq k-lemde. Suıyqtyq plevranyń eki qabattaryna tynys alý kezinde bir-birimen tegis janasýyna kómektesedi.
Plevranyń eki beti titirkenip, qabynsa plevrıt damıdy. Bir-birimen tegis janasýdyń ornyna olar tynys alǵan saıyn bir-birine úıkeledi. Úıkelis qatty aýyrsynýdy týdyrady.
Kóptegen aýrýlar plevrıtti týyndatýy múmkin, onyń ishinde, vırýstyq ınfektsııalar.
Plevranyń basqa aýrýlary
Plevra qýysynda aýa nemese gaz jınalýy múmkin, bul kezde pnevmotoraks oryn alady. Ókpeniń aýrýlary nemese ókpeniń jiti zaqymdanýy pnevmotoraksty týyndatady.
Ókpege jasalatyn keıbir sharalar da pnevmotoraksty týyndatýy múmkin. Mysaly, ókpedegi operatsııalar, ınemen suıyqtyqty shyǵarý, bronhoskopııa jáne mehanıkalyq ventılıatsııa.
Keıde pnevmotorakstyń sebebi anyqtalmaıdy.
Pnevmotorakstyń keń taralǵan sımptomdary – kenetten bir jaqtaǵy aýyrsyný jáne entigý. Plevralyq qýystaǵy aýa men gaz ókpege qysym túsiredi jáne olardyń kollapsyna (qan aınalymynyń buzylysyna) aparýy múmkin.
Azdaǵan pnevmotoraks emdeýsiz de ótýi múmkin. Úlken pnevmotoraksta plevra qýysynda gazdy nemese aýany joıý boıynsha shara ótkizilýi qajet bolýy múmkin.
Asa úlken pnevmotoraks keýde qýysyndaǵy qan aǵymyn buzýy múmkin, jáne arterıaldyq qysymnyń buzylýyna aparýy múmkin. Bul kerneýli (shıryqpaly) pnevmotoraks atalady.
Plevrıttiń keıbir jaǵdaıynda artyq suıyqtyq plevra qýysynda jınalady. Bul plevralyq ekssýdat (suıyqtyq) atalady. Suıyqtyqtyń artyq mólsheri ókpeni plevranyń basyp, qysýyna aparady, bir bóligi túskenge deıin. Bul tynys alýdy qıyndatady.
Keıde artyq suıyqtyq juqpalanady da irińdeıdi. Bul jaǵdaı empıema atalady.
Plevralyq suıyqtyq plevrıt bolmasa da qalyptasýy múmkin. Mysaly, pnevmonııa, júrek jetkiliksizdigi, qaterli isik nemese ókpe arterııasynyń embolııasy plevralyq suıyqtyqtyń qalyptasýyna aparýy múmkin.
Plevra qýysynda qan da jınalýy múmkin. Bul jaǵdaı gemotoraks atalady. Keýde qýysynyń jaraqaty, júrektegi nemese keýde qýysyndaǵy operatsııalar, ókpeniń nemese plevranyń qaterli isigi gemotorokstiń sebebi bolýy múmkin.
Gemotoraks ókpeni basyp, kollapsyna (qan aınalymynyń buzylysyna) aparýy múmkin. Gemotoraks, sondaı-aq, shokty (eseńgireýdi) týyndatýy múmkin. Shok kezinde ómirlik mańyzdy aǵzalarǵa qan men ottegi jetkilikti túspeıdi.
Plevrıt jáne ókpeniń basqa aýrýlary týyndatýshy sebebine baılanysty kúrdeli bolýy múmkin. Eger týyndatýshy aýrýlar kúrdeli emes bolsa, erte anyqtalsa, durys emdelse, kópshilik jaǵdaıda tolyǵymen saýyǵý oryn alady.
Plevrıttiń jáne plevranyń basqa aýrýlarynyń ataýlary
· Plevrıt, sondaı-aq, keýdedegi plevralyq aýyrsyný dep te atalady.
· Plevralyq effýzııa, sondaı-aq, plevra qýysyndaǵy suıyqtyqtyń jınalýy dep te atalady.
· Pnevmotoraks, sondaı-aq, plevra qýysyndaǵy aýanyń jınalýy dep te atalady
Plevrıttiń jáne plevranyń basqa aýrýlarynyń sebepteri?
Plevrıt
Plevrıttiń sebebin kóptegen aýrýlar quraýy múmkin. Vırýstyq juqpalar – keń taralǵan sebepteri. Basqa sebepteri:
· Bakterııalyq ınfektsııalar, mysaly, pnevmonııa jáne týberkýlez, zeńdik jáne parazıtarlyq ınfektsııalar.
· ókpe arterııasynyń embolııasy, qantamyrlar arqyly ókpege trombtyń túsýi
· Aýtoımmýndyq aýrýlar, mysaly, júıeli qyzyljegi jáne revmatoıdtyq artrıt
· qaterli isik, mysaly, ókpeniń qaterli isigi, lımfoma jáne mezotelıoma
· júrektegi jáne keýde qýysy aýmaǵyndaǵy operatsııalar, ásirese, aortokoronarlyq shýntırleý
júrektegi jáne keýde qýysy aýmaǵyndaǵy operatsııalar, ásirese,
· ókpe aýrýlary, mysaly, LAM (lımfangıoleomıomatoz) nemese asbestoz
· ishektiń qabyný aýrýlary
· otbasylyq jerorta teńizdik qyzba – tuqym qýalaıtyn aýrý, ol kóbinese qyzbany jáne ish pen plevra qýysyna suıyqtyq jınalýyn týyndatady.
Plevrıttiń basqa sebepteri – keýde qýysynyń jaraqaty, pankreatıt (uıqybeziniń qabynýy), jáne keıbir dárilik preparattarǵa serpin. Belgili bir dárilerge serpin qyzyljegi tárizdi jaǵdaıdy týyndatýy múmkin. Bul preparattarǵa jatatyndar: prokaınamıd, gıdralazın, ızonıazıd
Keıde dárigerler plevrıttiń sebebin anyqtaı almaıdy.
Ókpeniń aýrýlary nemese ókpeniń jiti zaqymdanýy pnevmotorakstyń (plevra qýysynda aýanyń nemese gazdyń jınalýyn) damýyn múmkin etedi. Mundaı aýrýlar: HOBL (ókpeniń sozylmaly obstrýktıvti aýrýy), týberkýlez, LAM.
Keýde qýysyndaǵy operatsııalar da pnevmotorakstyń sebebi bolýy múmkin.
Keıde pnevmotoraks ókpeniń qandaı da bir aýrýy, jaraqaty bolmasa da týyndaıdy. Bul kenetten bolatyn pnevmotoraks atalady. Temeki shegý kenetten bolatyn pnevmotorakstyń qaýpin arttyrady. Bul aýrý otbasynda bolsa da qaýpi artady.
Plevralyq suıyqtyqtyń keń taralǵan sebebi – júrek jetkiliksizdigi. Ókpeniń qaterli isigi, LAM, pnevmonııa, týberkýlez, basqa da ókpeniń juqpaly aýrýlary plevra qýysynda suıyqtyq qalyptasýyna aparýy múmkin.
Keıde baýyr men búırek aýrýlary da plevra qýysynda suıyqtyq jınalýyna aparýy múmkin. Asbestoz, sarkoıdoz jáne keıbir dárilik preparattarǵa serpin de plevra effýzııasyna aparýy múmkin.
Keýde qýysynyń jaraqaty nemese júrektegi jáne keýde qýysy aýmaǵyndaǵy operatsııalar, ókpeniń nemese plevranyń qaterli isigi de gemotorakstyń (plevra qýysynda qan jınalýy) sebebi bolýy múmkin.
Gemotoraks, sondaı-aq, juqpaly aýrýlardyń asqynýy bolýy múmkin (mysaly, pnevmonııanyń), týberkýlezdyń nemese kenetten bolatyn pnevmotorakstyń.
Plevrıttiń jáne plevranyń aýrýlarynyń sımptomdary qandaı?
Plevrıt
Plevrıttiń negizgi sımptomy – keýdedegi qatty nemese qadalǵan aýyrsyný, ol tereń tynys alǵanda, jótelgende nemese túshkirýde kúsheıedi.
Aýyrsyný bir jerde shoǵyrlanýy múmkin, nemese ıyqqa nemese arqaǵa berilýi múmkin. Keıde aýyrsyný udaıy batyp aýyratyn sıpatta bolady.
Plevrıtti týyndatýshy sebebine baılanysty kelesi sımptomdar bolýy múmkin:
· entigý nemese tynys alýdyń jıileýi
· jótel
· qyzba jáne qaltyraý
· túsiniksiz aryqtaý.
Pnevmotoraks
Pnevmotorakstyń sımptomdary:
· keýde qýysy aýmaǵyndaǵy kenetten, jiti aýyrsyný, tereń tynys alǵanda, jótelgende kúsheıedi.
· entigý
· keýdeniń qysylý sezimi
· tez sharshaý, sharshańqylyq
· júrektiń soǵýynyń jıileýi
· teriniń kókshildenýi,bul qandaǵy ottegi mólsheriniń tómendeýine baılanysty.
Pnevmotorakstyń basqa sımptomdary: tynys alǵanda muryn ushynyń keńeıýi, ashýshańdyq, psıhologııalyq shıryǵý nemese gıpotonııa (arterıaldyq qysymnyń tómendeýi).
Plevraldyq effýzııa
Plevralnaıa effýzııa, ádette, sımptomsyz ótedi.
Gemotoraks
Gemotorakstyń sımptomdary kóbinese, pnevmotorakstyń sımptomdaryna uqsas. Olarǵa jatatyndar:
· keýdedegi aýyrsyný
· entigý
· tynys alýdyń jetkiliksizdigi
· júrek soǵýynyń jıileýi
· ashýshańdyq
· mazasyzdaný.
Plevrıt jáne plevranyń basqa aýrýlary qalaı anyqtalady?
Dáriger plevrıtti nemese plevranyń basqa aýrýyn aýrýdyń damý tarıhynyń,jalpy
tekserýdiń jáne tekserý nátıjeleriniń negizinde anyqtaıdy.
Dáriger sizdiń sımptomdaryńyzdyń basqa sebepterin de eskerýi qajet. Sondaı-aq, ol plevrıttiń nemese plevranyń basqa aýrýynyń paıda bolýynyń tikeleı sebebin anyqtap, emdeıdi.
Medıtsınalyq syrtqatnamasy (tarıhy)
Dáriger aýrýdyń tarıhy týraly tolyq málimet alý úshin suraqtar qoıady. Ol kez kelgen aýyrsynýdy sıpattaýdy ótinedi, kelesilerge nazar aýdara otyryp:
· qalaı sezilýin
· qaıda ornalasýyn jáne qolǵa, ıekke nemese ıyqqa berilýin
· qalaı bastalyp, ótýi, aýyrsyný ustamalarynyń qaıtalanýy jaıynda.
· álsireýi men kúsheıýine ne áser etetindigi týraly.
Sondaı-aq, dáriger sizde basqa sımptomdardyń bolýyn suraıdy, mysaly, entigý, jótel nemese júrektiń jıi soǵýy. Júrektiń jıi soǵýy júrektiń bir jıyrylýynyń bolmaýy, mazasyzdyq, júrek soǵýynyń tym kúshti jáne tez soǵýy sekildi seziledi.
Sondaı-aq, dáriger kelesiler týraly suraıdy:
· júrek aýrýynyń bolýy týraly
· temeki shegýińiz týraly
· týberkýlezdi juqtyrýy múmkin jerlerge saıahatqa barýyńyz týraly
· jumysyńyz asbestpen baılanysty bolýy týraly. Asbest – belgili bir kezeńde kóptegen óndiriste keńinen qoldanylǵan mıneral.
Sondaı-aq, dáriger qabyldap júrgen nemese buryn qabyldaǵan dáriler týraly suraıdy. Keıbir preparattardy qabyldaýǵa serpin plevrıttiń nemese plevranyń basqa aýrýlarynyń damýyna yqpal etýi múmkin.
Dáriger stetoskoptyń kómegimen qandaı da bir dertti shýyldyń bolýyna keýde qýysyńyzdy tyńdaıdy.
Plevrıtte plevranyń qabynǵan qabattary bir-birine úıkelip tynys alǵanda qatań, qadalǵandaı dybys shyǵarady. Dárigerler ony plevranyń úıkelý shýyly dep ataıdy. Dáriger osyndaıda plevrıt dıagnozyn qoıady.
Plevralyq effýzııada plevra qýysynda jınalǵan suıyqtyq plevra qabattarynyń bir-birine úıkelýin joıady. Biraq, plevra qýysynda suıyqtyq kóp jınalsa, dáriger keýde qýysyn urǵylap zerttegende qatań dybysty estıdi. Nemese suıyqtyq jınalýy saldarynan qandaı da bir tynys alý shýylyn estimeýi múmkin.
Tynys alý shýylynyń báseńdigi nemese qatańdyǵy pnevmotorakstyń (plevra qýysyndaǵy aýanyń nemese gazdyń jınalýy) sebebi bolýy múmkin.
Alǵashqy qaraýdyń nátıjesinde dáriger kelesi tekserýlerdi taǵaıyndaıdy:
Keýde qýysy aǵzalarynyń rentgenografııasy
Keýde qýysy aǵzalarynyń rentgenografııasy – aýyrsynýsyz tekserý ádisi, ol keýde qýysynyń, mysaly, júrektiń, ókpeniń, qantamyrlarynyń qurylysyn kórsetedi. Bul ádis plevra keńistiginde suıyqtyq bolýyn da kórsete alady.
Keýde qýysy aǵzalarynyń rentgenografııasy plevra aýrýynyń sebebin de nusqaıdy, mysaly, pnevmonııa, qabyrǵanyń synýy nemese ókpeniń isigi.
Keıde rentgen sýretin bir búıirge jatqyzyp jasaıdy. Bulaı ornalasý turǵanda túsirilgende kórinbeıtin suıyqtyqty kórsetýi múmkin.
Keýde qýysy aǵzalarynyń KT
Keýde qýysy aǵzalarynyń kompıýterlik tomografııasy – aýyrsynýsyz tekserý ádisi, keýde qýysynyń qurylysyn dál sýretke túsirýge múmkindik beredi.
Bul test ókpeniń kompıýterlik sýretin jasaıdy, onda suıyqtyǵy bar qaltalar beınelenýi múmkin. Keýde qýysy aǵzalarynyń KT pnevmonııanyń, ókpeniń irińge tolýynyń, isiktiń nemese plevra aýrýlarynyń basqa múmkin sebepteriniń belgilerin anyqtaýy múmkin.
Ýltradybys
Bul ádiste ókpeniń sýretin alý úshin ýltradybystar qoldanylady. Onyń kómegimen keýde qýysynda suıyqtyqtyń ornalasýyn anyqtaýǵa bolady. Sondaı-aq, ol keıbir isikterdi anyqtaýǵa múmkindik beredi.
Keýde qýysy aǵzalarynyń MRT
Keýde qýysy aǵzalarynyń magnıttik-rezonanstyq tomografııasy nemese MRT radıo tolqyndardy, magnıt pen kompıýterdi qoldanady, olar keýde qýysynyń dál sýretin beredi. Bul anyqtaý ádisi plevralyq effýzııany jáne isikti anyqtaýǵa múmkindik beredi. Bul ádis magnıttik rezonans (MR) nemese ıadrolyq magnıttik rezonans (IaMR) dep te atalady.
Qan taldaýlary
Qan taldaýlary plevrıttiń nemese plevranyń basqa aýrýlarynyń damý qaýpin arttyratyn aýrýdyń bolýyn kórsetýi múmkin. Mundaı aýrýlarǵa jatatyndar:
Bakterıaldyq nemese vırýstyq ınfektsııalar, pnevmonııa, pankreatıt (uıqybeziniń qabynýy), búırek aýrýlary nemese qyzyljegi.
Arterıaldyq qandaǵy gazdardy zertteý
Bul úshin arterııadan, kóbinese, shyntaqtyń betindegi arterııadan qan alynady. Qandaǵy ottegi men kómir qyshqyl gazynyń deńgeıi zertteledi. Bul test ókpeniń ottegini qanshalyqty jaqsy sińirýin kórsetedi.
Torakotsentez
Dáriger plevra qýysynda suıyqtyq jınalýyn jáne ornalasýyn anyqtaǵannan keıin zertteý úshin onyń úlgisin alýy múmkin. Bul torakotsentez atalatyn shara kezinde oryndalady.
Shara kezinde dáriger jińishke ıneni nemese plastık tútikti plevra qýysyna engizip, artyq suıyqtyqty soryp alady. Alynǵan suıyqtyq zertteýge jiberiledi.
Torakotsentezdiń qaýipteri – aýyrsyný, qan ketýi, juqpa – olar azdaǵan bolady, ózdiginshe ketedi nemese jeńil emdeledi. Dáriger sharadan keıin asqyný bolmaýyna kóz jetkizý úshin keýde qýysynyń rentgenin ótkizedi.
Plevralyq suıyqtyqty taldaý
Torakotsentez ótkizilgende alynǵan suıyqtyqty mıkroskoppen zertteıdi. Ol ınfektsııanyń, qaterli isiktiń, nemese plevra qýysynda jınalatyn basqa suıyqtyqtyń nemese qannyń bolýyna áser etetin basqa aýrýlardyń belgisine tekseriledi.
Bıopsııa
Dáriger suıyqtyqtyń plevra qýysynda jınalýynyń sebebi – týberkýlez nemese qaterli isik dep boljasa, plevra tininiń kishkentaı úlgisin mıkroskoppen zertteıdi.
Tinniń úlgisin alý úshin dáriger kelesi sharalardyń birin ótkizýi múmkin:
· ıneni keýde qýysyna engizedi, plevranyń syrtqy qabatynyń kishkentaı úlgisin alý úshin.
· plevrany kórý úshin keýde qýysyndaǵy kishkentaı tilikterge ushynda shamy bar tútikti engizedi (endoskop). Odan keıin dáriger tinniń shaǵyn bóligin kesip alady. Bul shara aýrýhanada jasalady. Shara kezinde narkoz beriledi.
· keýde qýysyndaǵy shaǵyn tilik arqyly plevranyń kishkentaı úlgisin kesip alady. Bul ashyq plevraldyq bıopsııa atalady. Ádette, bul dál taldaý úshin ınelik bıopsııanyń úlgisi tym az bolǵanda ótkiziledi. Bul shara aýrýhanada jasalady. Shara kezinde narkoz beriledi.
Plevrıt jáne plevranyń basqa aýrýlary qalaı emdeledi?
plevrıt nemese plevranyń basqa aýrýlary sharalarmen, dárilik preparattarmen, basqa ádistermen emdeledi. Emdeý maqsattary:
· sımptomdaryn jeńildetý
· plevra qýysynan suıyqtyqty, aýany, nemese qandy shyǵarý (kóp mólsherde bolsa)
· negizgi aýrýdy emdeý
Sımptomdardy jeńildetý
Sımptomdardy jeńildetý úshin dáriger usynýy múmkin:
· Atsetamınofen nemese qabynýǵa qarsy dárilik preparat (ıbýprofen sekildi) – aýyrsynýdy baqylaý úshin
· kodeın negizindegi jótelge qarsy shárbat – jóteldi baqylaý úshin.
· zaqymdaný jaǵynda jatý. Bul yńǵaıly ornalasý.
· aýyrsyný basylǵanda tereń tynys alyp, jótelý arqyly qaqyryqty túsirý qajet. Olaı bolmasa, pnevmonııa damýy múmkin.
· jetkilikti tynyǵyp, demalý qajet.
Plevralyq keńistikten suıyqtyqty, aýany nemese qandy shyǵarý
Dáriger ókpeniń kollapsy (qan aınalymynyń buzylysy) bolmaýy úshin plevra qýysynan aýany nemese qandy shyǵarýǵa keńes beredi.
Suıyqtyqty, aýa men qandy shyǵarý sharalary birdeı.
· torakotsentezdi ótkizýde dáriger jińishke ıneni nemese plastık tútikti plevra qýysyna engizedi. Oǵan jalǵanǵan shprıtstiń kómegimen ol keýde qýysynan suıyqtyqty shyǵarady. Shara ótkizilgende bir retinde 6 tostaǵan suıyqtyqqa deıin alýǵa bolady.
· eger dárigerge kóp suıyqtyq alý kerek bolsa, ol drenaj tútigin qoldanady. Suıyqtyq bar keýde qabyrǵasy aýmaǵyna aýyrsynýdy basatyn quraldy engizedi, odan keıin eki qabyrǵanyń arasyna plastık tútikti qoıady. Tútik suıyqtyq shyǵarylatyn ydysqa jalǵanady. Odan keıin tútiktiń ornalasýyn tekserý úshin dáriger keýde qýysynyń rentgenin ótkizedi.
· dáriger drenaj tútigin plevra qýysynan qan men aýany alý úshin de qoldanady. Bul birneshe kúnge sozylýy múmkin. Tútik plevra qýysynda qaldyrylady, osy kezeńde naýqas aýrýhanada bolýy qajet.
Keıde plevra qýysyndaǵy suıyqtyqta iriń nemese qan uıyndysy bolady. Bul kezde plevra qýysynan suıyqtyqty shyǵarý qıyndaıdy. Irińdi nemese qan uıyndysyn buzý úshin drenaj tútigi arqyly plevra qýysyna fıbrınolıtık atalatyn dárilik preparattar engiziledi. Eger suıyqtyq tútik arqyly aqpasa, operatsııa qajet bolýy múmkin.
Eger aýa udaıy plevra qýysyna azdap kiretin bolsa, dáriger drenaj tútigine bir jaqty klapandy bekitýi múmkin. Klapan plevra qýysynan aýanyń shyǵýyna múmkindik beredi, biraq, qaıtýyna múmkindik bermeıdi. Bul klapandy qoldaný emdeýdi úıde jalǵastyrýǵa múmkindik beredi.
Torakotsentezdi ótkizý arqyly alynǵan suıyqtyq úlgisi mıkroskoppen zertteledi. Bul suıyqtyq jınalýynyń sebebin anyqtaýǵa kómektesedi, onyń negizinde emdeýdiń jospary jasalady.
Eger suıyqtyqta juqpa bolsa, emdeý josparyna antıbıotık jáne drenaj (sorý) kiredi. Týberkýlezde jáne zeńdik juqpada emdeý kezinde antıbıotıkter men zeńge qarsy preparattardy uzaq qabyldaý qarastyrylady.
Eger plevra qýysynda suıyqtyq jınalýy isikke baılanysty bolsa, ony shyǵarǵannan keıin tez qaıta jınalady. Keıde isikke qarsy dárilik preparattar suıyqtyqtyń ári qaraı jınalýynyń aldyna alýǵa múmkindik beredi. Eger bulaı bolmasa, dáriger plevra qýysyn tyǵyzdaıdy. Bul plevrodez atalady.
Bul sharany ótkizý úshin drenaj tútigi arqyly keýde qýysynan barlyq suıyqtyq alynady. Odan keıin zattekti plevra tútigi arqyly plevra qýysyna engizedi. Zattek plevranyń betin titirkendiredi. Bul plevranyń qos qabatynyń jabysýyna aparady, bul suıyqtyqtyń kóp kólemi jınalýynyń aldyn alady.
Isiktiń
kólemin azaıtý úshin hımııalyq nemese sáýlemen emdeý de qoldanylady.
Eger plevra qýysynda suıyqtyq jınalýy júrek jetkiliksizdigine baılanysty bolsa, ádette, dıýretıkter (organızmde suıyqtyq irkilýiniń aldyn alatyn preparattar) jáne basqa dárilik preparattar taǵaıyndalady.
Aqparat kózi: http://www.nhlbi.nih.gov/health/health-topics/topics/pleurisy/
Materıaldy daıyndaǵan: Almaz Sharman, medıtsına professory.
Aýdarǵan: Asel Stambekova.
Redaktsııalaǵan: Aleksandr Korolkov.