Mazmuny
Oıyq jaraly kolıt (OK) nemese telimdi emes oıyq jaraly kolıt – toq ishektiń túrli bólimderiniń (órlemeli toqishek, kóldeneń toqishek, tómendemeli toqishek, sıgma tárizdi, tik ishekter) tini qabynyp, buzylysqa ushyraıdy. Úrdiske kóbinese, tik ishek qatysady.
Óńesh, asqazan, ash ishekter, baýyr, ót qaby jáne uıqybezi taǵamnyń qorektik zattekterin energııaǵa aınaldyrady, toq ishek sýdyń sińýin qamtamasyz etedi, jáne toq ishek bosatylǵanda taǵamnyń qorektik emes bólikteri organızmnen syrtqa shyǵarylady.
Ishek júıesi - toq, ash, tik ishekterden turady.
«Telimdi emes» termıni kolıttiń belgili bir syrtqy sebeptersiz damıtyndyǵyn bildiredi.
Aýrý kezinde ishektiń silemeı qabatyn kóptegen oıyq jaralar basady, sondyqtan kolıt «oıyq jaraly» atalady.
Bul aýrýdy týyndatatyn aıqyn sebepter belgisiz. Kóptegen jaǵdaıda ishek tinderi ózindik ımmýndyq júıeniń áserinen buzylysqa ushyraıdy. Toq ishektiń jumysyndaǵy buzylystardy streptokokk, salmonella, stafılokokk sekildi aýrý qozdyratyn mıkroorganızmder týyndatýy múmkin.
Ishektiń oıyq jaraly kolıti tuqym qýalaýy da múmkin. Zertteýler kórsetkendeı, oıyq jaraly kolıtke shaldyǵý qaýpi 5-20 ese artady, eger jaqyn týystary osy aýrýmen aýyrsa.
Telimdi emes oıyq jaraly kolıttiń týyndaý sebebiniń ishinde uıqy beziniń, ót qabynyń ınfektsııasyn, qıyn qorytylatyn taǵam ónimderin udaıy tutynýdy, alkogoldi shamasynan artyq tutynýdy, antıbıotık qabyldaýdy, kúızelisterdi ataýǵa bolady.
Oıyq jaraly kolıttiń sımptomdary aýrýdyń túrine baılanysty. Oıyq jaraly kolıt klınıkalyq túrde jiti jáne sozylmaly bolady. Jiti oıyq jaraly kolıt sırek kezdesedi, ol asa kúrt bolýy múmkin. Sozylmaly oıyq jaraly kolıt eki túrde ótedi: úzdiksiz jáne qaıtalanatyn. Asqyný jáne basylý kezeńderi bolady. Jaǵdaılardyń jartysynda oıyq jaraly kolıttiń ekinshi asqynýy kelesi 2 jylda bolady. 10% jaǵdaıda oıyq jaraly kolıttiń asqynýy sırek bolady – 25 jylda 1 ret.
Sımptomdaryna jatatyndar:
· Ishtegi aýyrsyný jáne qadalý (jiti aýyrsyný ustamasy)
· Ishtiń daýysty shuryldaýy
· Dıareıa (suıyq nájis, ish ótýi)
· Tenezm (nájis shyǵarǵysy (ishek bosatqysy) keletin jalǵan sezim)
· Nájistegi qan men iriń
· Qyzba (temperatýranyń artýy)
· Salmaq joǵaltý
· Balalardyń boıynyń ósýiniń báseńdeýi
Basqa sımptomdarǵa jatatyndar:
· Júrek aınýy jáne qusý
· Aýyz qýysyndaǵy oıyq jaralar
· Asqazan-ishek qan ketýi
· Býyndaǵy aýyrsyný
Dıagnoz taldaýdy ótkizý nátıjesiniń negizinde alynǵan málimetterdiń jáne sımptomdardyń negizinde qoıylady. Aýrýdyń tolyq kórinisin alatyn dıagnostıka ádisteri - kolonoskopııa jáne ishektiń rentgendik zertteýi (ırrıgoskopııa).
Endoskopııalyq zertteý – optıkalyq talshyqtan turatyn uzyn tútikti aınalshyq arqyly toq ishekke engizý. Mundaı zertteý dárgerge toq ishektiń ishki qabyrǵasyn kórýge jáne jaǵdaıyn anyqtaýǵa múmkindik beredi.
Rektoromanoskopııa kezinde búkil tik ishektiń jáne sıgma tárizdi ishektiń bastapqy bóliminiń jaǵdaıy, túrli derttik úrdisterdiń bolýy anyqtalady.
Kolonoskopııa kezinde toq ishektiń búkil ishki betin vızýaldyq (kórý arqyly) tekserý júrgiziledi, bıopsııa jasalady (ózgergen bólikten tin alý jáne zertteý).
Kolonoskopııa toq ishektiń búkil uzyndyǵyn zertteýge múmkindik beredi, rektoromanoskopııa tek tómengi úshten bir bóligin ǵana zertteýge múmkindik beredi.
Irrıgoskopııa rentgendik dıagnostıka ádisiniń túri, bul kezde naýqasqa arnaıy klızmanyń kómegimen toq ishekkke barııli qospa engiziledi, ol rentgendi sáýlelerdi jutatyn kontrastylyq zattek bolady, toq ishektiń qospadan tazarýyna deıin jáne keıin sýretter toptamasy jasalady.
Irrıgoskopııa ishektiń sańylaýynyń birkelki emes tarylý aýmaǵyn nemese shektiń boıynda oıyq jarany anyqtaıtyn ırekterdi anyqtaýǵa múmkindik beredi.
Sondaı-aq, sońǵy jyldary aýrýdy anyqtaýdyń jańa ádisi - kapsýlalyq endoskopııa paıda boldy. Bul ádis naýqastyń ishki aǵzalaryn beınesıgnal taratqyshpen biriktirilgen endoskopııalyq kapsýlanyń kómegimen zertteýge negizdeledi. Asqazan-ishek joldarymen ótý barysynda kapsýla birneshe saǵat ishinde ondaǵan myń sýretterdi túsiredi, olar naýqastyń denesinde ornalasqan datchıkke beriledi, jáne qabyldaý qondyrǵysynyń jadyna jazylady.
Telimdi emes oıyqjaraly kolıt – uzaq ótetin aýrý, udaıy emdeýdi qajet etedi.
Oıyqjaraly kolıtti emdeý tez basylýyna baǵyttalady. Emdeýdiń negizin qabynýǵa qarsy preparattar quraıdy:
· glıýkokortıkoıdty gormondar – organızmde qabynýdy týyndatatyn faktorlardyń óndirilýin tejeıtin preparattar;
· amınosalıtsıllattar – 5-amınsalıtsıl qyshqyly bar preparattar,toq ishektiń silemeı qabatynyń qabynýyn tejeıdi;
· tsıtostatıkter, asa kúrdeli jaǵdaılarda taǵaıyndalady, sebebi, olar ózindik ımmýndyq júıeni basady.
Kolıtti sımptomatıkalyq emdeý qan toqtatyn quraldardyń kómegimen júzege asyrylady. Eger qan ketýi kóp bolsa, jaqynda muzdatylǵan qan plazmasyn jáne erıtrotsıtarlyq massany (qan bólikter) quıý qajet bolýy múmkin.
Ishektiń perıstaltıkasyn ( tolqyn tárizdi jıyrylý) retteý maqsatynda naýqasqa ish ótýine qarsy jáne túıilý men aýyrsynýdy basatyn quraldar taǵaıyndalady.
Joǵary temperatýra bolýynda oıyq jaraly kolıtti emdeý antıbakterıaldyq emdeýdiń kómegimen júzege asyrylady. Eger naýqas asa aryqtaǵan bolsa, qorektik qospalardy engizý qajettigi týyndaıdy.
Dárimen emdeý tıimsiz bolsa, jáne tik ishekten qan ketýi uzaq bolsa, hırýrgııalyq emdeý taǵaıyndalady. Hırýrgııalyq aralasýda toq ishektiń bóligi nemese tolyq alynyp tastalady. Mundaı operatsııa kolektomııa atalady, bul naýqastardyń shektelgen sanynda ǵana jasalady, sebebi, múgedektikke aparady.
Sondaı-aq, rekonstrýktıvti (qalpyna keltiretin) hırýrgııalyq aralasý júrgiziledi – toq ishektiń zaqymdanǵan bóligin stomalar (ishektiń denemen jasandy jalǵasýy) jasaýmen joıý jáne keıinnen (6 aı- 2 jyldan keıin) ishek ótimdiligin qalpyna keltirý.
Oıyqjaraly kolıt aryqtaýǵa jáne organızmniń qajýyna aparatyndyqtan, tamaqtaný kalorııaly jáne tolyqqundy bolýy, aqýyzdar men dárýmenderdiń úlken mólsherin quraýy tıis.
Naýqastarǵa tamaqty kúnine 5-6 ret, azdaǵan úlestermen ishý qajet.
Oıyqjaraly kolıtte tamaqqa tatymdyqtardy, tuzdyqtardy, maıly jáne qýyrylǵan taǵamdy, shıki jemis pen kóknisterdi tutynýǵa bolmaıdy, sebebi, bular ish ótýin týyndatady. Sondaı-aq, sút ónimderin abaılap tutynǵan jón.
Emdám kelesi ónimderdi tutynýǵa negizdeledi: maısyz et (qus, kúrketaýyq, qoıan eti), balyq, maısyz sorpa-kóje, jumyrtqa, botqa, kartop. Sýsyndardan: kıselder, jıdek qaınatpasy, kakao, qara kofe, sháı. Barlyq taǵam tandyrda ázirlenýi nemese pisirilýi tıis.
Basqa da aýrýdaǵydaı, kolıtti emdeýdi kóp sozǵan saıyn aýrý ýshyǵady, ony emdep, jazý qıyndaıdy.
Bastapqyda naýqastardyń 25% hırýrgııalyq aralasýdy qoldanbastan tolyq qalpyna kelýge múmkindigi bolsa, birneshe jyldan keıin bul paıyz edáýir tómendeıdi, al naýqastardyń 30% jappaı kolıt bolady (búkil toq ishektiń zaqymdanýy). Jappaı kolıti bar naýqastardyń jartysynda tolyq jazylmaıdy, al dárigerge erte kórinse, saýyǵý múmkinidigi aıtarlyqtaı artady.
Eger kolıttiń sımptomdary baıqalsa, mamandarǵa baryp, tekserýden ótý qajet. Aýrýdy erte eskerý qajet, sebebi, kesh anyqtaý emdeý uzaqtyǵy men qalpyna kelýdi (joǵaltqan qyzmetin qalpyna keltirý) ulǵaıtady.
Oıyq jaraly kolıtti emdemese, kúrdeli asqynýlary bolady:
· kúshti qan ketýi, ómirge qaýipti;
· toq ishektiń tutastyǵynyń buzylýy jáne onyń ishindegisiniń ish qýysyna túsip, ishperdeniń, qannyń juqapalanýyna aparýy múmkin;
· toq ishektiń dıametriniń ulǵaıýy, bul ishektiń ishindegisiniń irkilýin týyndatady, bul búkil organızmdi ýlandyrady;
· toq ishektiń qaterli isigi;
Alǵashqy oıyqjaraly kolıttiń aldyn alý sharalary jasalmaǵan. Aýrýdyń naqty sebebi anyqtalǵanda jasalýy múmkin. Osyǵan baılanysty, 50 jasqa jetken adamdar udaıy kolonoskopııadan ótýi qajet.
Oıyqjaraly kolıttiń asqynýynyń aldyn alý dárigerdiń sheberligimen qatar naýqasqa da baılanysty. Aýrýdyń sımptomdary qaıtyp oralmas úshin ádette, naýqasqa uzaq ýaqyt boıy dári qabyldaý qajet bolady.
Aqparat kózi: AQSh Ulttyq densaýlyq ınstıtýttarynyń málimetter qory: http://www.nlm.nih.gov/medlineplus/ency/article/000250.htm
Materıaldy daıyndaǵandar: Ekaterına Shýmareva, HealthSity jobasynyń derbes úılestirýshisi;
Asel Stambekova, HealthSity jobasynyń derbes úılestirýshisi.
Redaktsııalyq alqa:
Almaz Sharman, medıtsına professory
Lázat Aqtaeva, m.ǵ.d.
Shyńǵys Jumaǵulov, zdrav.kz portalynyń kontent-menedjeri.