Mazmuny
Laım aýrýy – kenelerdiń keıbir túriniń shaǵýy arqyly beriletin bakterıaldyq ınfektsııa.
Laım aýrýynyń qozdyrǵyshy - Borrelia burgdorferi (B. burgdorferi) atty bakterııa.
Borrelia burgdorferi Laım aýrýyn týyndatatyn spıroheta. Pishini jaǵynan soqpasúzek jáne merez sekildi basqa aýrýlardy týyndatatyn spırohetalarǵa uqsas.
Bakterııalar adamǵa birneshe Ixodes tektes topqa jatatyn, juqpalanǵan ıksodtyq kenelerdiń shaǵýy arqyly beriledi. Keneler B. burgdorferi juqtyrǵan kemirgishterdi jáne iri qara maldy shaqqanda juqtyrady.
Aýyspaly saqına tárizdi erıtema (qyzarý) Laım aýrýynyń birinshi belgisi jáne kóbinese, keneniń shaqqan jerinde paıda bolady. Bul – qyzyl, jalpaq nemese teriniń ústinen sál shyǵyp turatyn, ulǵaıatyn bóritken, onyń dıametri 10-50 sm-ge deıin bolady.
Laım aýrýynyń 3 satysy bar:
- 1- saty, erte shoǵyrlaný satysy. 1- satyda ınfektsııa organızmge taralmaǵan.
- 2- saty bakterııalardyń organızmge taralýynyń bastalýymen sıpattalady.
- 3- saty, kesh (keıingi) saty, bakterııalardyń organızmge taralýymen jáne keıbir aǵzalar men júıelerdi zaqymdaýymen sıpattalady.
Laım aýrýynyń paıda bolýynyń qaýip faktorlarǵa jatatyndar:
- Ashyq aýada ótkiziletin is-sharalar (mysaly, baǵbandyq, ańshylyq nemese joryqtar)
- Úı janýarlary, olar kenelerdi úıge ákelýi múmkin
- Bıik shópte serýendeý
Kenelerdiń shaǵýy jáne Laım aýrýy týraly mańyzdy aqparat:
- Kópshilik jaǵdaılarda kene denede 36 saǵat barysynda jabysyp turǵanda bakterııalar qan aǵymyna taralady.
- Kenelerdiń ólshemi asa shaǵyn, kózge kórinbeıtindeı. Laım aýrýyna shaldyqqan kóptegen adamdar keneniń shaǵýyn baıqamaıdy nemese sezbeıdi.
- Keneniń shaǵýyna ushyraǵan kóptegen adamdar Laım aýrýyna shaldyǵa bermeıdi.
Laım aýrýynyń erte satysynyń sımptomdary (1- saty) juqpalanǵannan keıin birneshe kún nemese apta ótkende paıda bolady. Ol tumaýdyń sımptomdaryna uqsaıdy, mysaly:
- qaltyraý
- temperatýranyń joǵarylaýy
- jalpy álsizdik
- bastyń aýyrsynýy
- býynnyń aýyrsynýy
- bulshyq ettiń aýyrsynýy
- moıyn bulshyq etiniń siresýi
Keneniń shaqqan jerinde pishini jaǵynan «Buqanyń kózi» sekildi kórinetin, jáne jalpaq nemese sál shyǵyp turatyn bóritken paıda bolýy múmkin. Kóbinese, bóritkenniń ortasynda aıqyn shektelgen aýmaq bolady. Bul bóritkendi «jyljymaly erıtema» dep ataıdy. Emdelmegen jaǵdaıda 4 apta nemese odan kóp ýaqyt boıy oryn alady.
Sımptomdar paıda bolyp, joıylyp ketýi múmkin. Ýaqytyly emdeý bolmaǵan jaǵdaıda Laım aýrýy mıdy, júrekti, býyndardy zaqymdaýy múmkin.
Bakterııalardyń organızmge taralý satysynyń sımptomdary (2-saty) kene shaqannan keıin birneshe aptalar nemese aılar ótkende paıda bolýy múmkin, oǵan jatatyndar:
- Nervterdiń boıymen uıyp qalý nemese aýyrsyný
- Bet bulshyq etiniń saldanýy nemese álsizdigi
- Júrektiń yrǵaǵynyń buzylysy (júrektiń jıi soǵýy), tóstiń astyndaǵy aýyrsyný nemese entigý
Laımnyń kesh (keıingi) satysynyń sımptomdary juqpalanǵannan keıin aılar men jyldar ótkende paıda bolýy múmkin. Asa jıi sımptomy bulshyq et pen býyndaǵy aýyrsyný. Basqa sımptomdaryna jatatyndar:
- Bulshyq ettiń ádettegideı emes qımyly
- Býyndardyń isinýi
- Bulshyq et álsizdigi
- Uıyp qalý, shanshý sezimi
- Sóıleýdegi máseleler
- Oılaýdaǵy máseleler
Laım aýrýynyń qozdyrǵyshtaryna antıdenelerdi anyqtaý úshin qannyń taldaý ótkiziledi. Kóbinese, ımmýndyq-fermenttik (ELISA) taldaý (IFT) qoldanylady. IFT nátıjelerin rastaý úshin «ımmýnoblottıng» atalatyn zertteý ádisi qoldanylady. Aýrýdyń erte satysynda qannyń taldaýy qalypty bolýy múmkin.
Laım aýrýy keń taralǵan geografııalyq óńirlerde dáriger aýrýdy taralý satysynda (2- saty) zerthanalyq zertteýlerdi júrgizbeı-aq anyqtaıdy.
Aýrýdyń taralý satysyndaǵy zertteý ádisterine jatatyndar:
- Elektrokardıogramma
- Ehokardıogramma
- Mıdyń MRT
- Julynnyń pýnktsııasy (julynnyń sarysýyn zertteý úshin belden alynatyn pýnktsııa)
Kene shaqqan adamdy bóritken nemese basqa sımptomdardy anyqtaý úshin, keminde, 30 kún boıy muqııat baqylaý qajet.
Kelesi sharttardyń bolýyna sáıkes doksıtsıklınniń (antıbıotık) bir rettik mólsherlemesi taǵaıyndalýy múmkin:
- Adamnyń denesinde Laım aýrýynyń tasymaldaǵyshy bolatyn kene tabylsa. Ádette, naýqasty qaraý ústinde keneni dáriger nemese medbıkeler anyqtaıdy.
- Kene adamnyń denesinde, keminde, 36 saǵat boıy jabysyp tursa.
- Naýqas keneni alyp tastaǵannan keıin 72 saǵattan keıin antıbıotıkter qabyldaı bastaýyna bolady.
- Naýqas 8 jastan asqan bolýy, júkti emes nemese bala emizbeıtin bolýy tıis.
- Kenelerdiń 20 % B. Burgdorferi tasymaldaǵyshtary.
Antıbıotıkpen emdeýdiń 4 aptasynyń 10 kúni antıbıotıkti durys tańdaýǵa ketetindigin aıtý qajet:
- Antıbıotıkti tańdaý aýrýdyń satysyna jáne sımptomdaryna táýeldi
- Negizgi preparattarǵa jatatyndar: doksıtsıklın, amoksıtsıllın, azıtromıtsın, tsefýroksım jáne tseftrıakson.
Býynnyń qozǵalýynyń qıyndaýynda ıbýprofen sekildi aýyrsynýdy basatyn preparat taǵaıyndalady.
Laım aýrýy erte anyqtalsa, antıbıotıktermen tıimdi emdeledi. Emdelmegen jaǵdaıda býyndardyń, júrektiń jáne júıke júıesiniń jaǵynan asqynýlar paıda bolýy múmkin. Degenmen, asqynýlardy da emdeýge bolady.
Sırek jaǵdaıda antıbıotıktermen emdelgennen keıin de kúndelikti ómirge kedergi keltiretin sımptomdar qalýy múmkin. Bul Laım aýrýynyń post-sındromy retinde belgili. Bul sındromnyń sebebi belgisiz.
Aýrýdyń 3-satysy nemese taralý satysy býyndardyń sozylmaly qabyný aýrýyn (Laım artrıti) jáne júrek yrǵaǵynyń buzylysyn týyndatýy múmkin. Sondaı-aq, mıdyń jáne nerv júıesiniń zaqymdanýy múmkin, kelesideı túrde:
- Nazardy shoǵyrlandyrýdyń tómendeýi
- Este saqtaýdyń buzylysy
- Nervterdiń zaqymdanýy
- Uıyp qalý
- Aýyrsyný
- Bettiń bulshyq etteriniń saldanýy
- Uıqynyń buzylysy
- Kórýdegi máseleler
Kelesi jaǵdaılarda medıtsınalyq kómekke júginý qajet:
- Úlken, ulǵaıatyn, qyzyl, túri «buqanyń kózine» uqsaıtyn bóritkenniń bolýy
- Kene shaqqanda, odan keıin álsizdik, uıyp qalý, shanshý sezimi nemese júrek máseleleri paıda bolǵanda.
- Laım aýrýynyń sımptomdarynyń bolýy, ásirese, kene shaqqan bolsa.
Keneniń shaǵýynyń aldyn alý úshin saqtyq sharalaryn qabyldańyz. Ásirese, jyldyń jyly ýaqytynda abaı bolyńyz. Múmkindiginshe, ormanǵa joryqqa barýdan jáne bıik shópte serýendeýden alshaq bolý qajet.
Joryqtarda jáne jaıaý qaýipti sanalatyn jerde serýendeýde keneniń shaǵýynyń aldyn alý sharalaryn qabyldańyz:
- Ashyq tústi kıim kııý qajet, sonda keneni baıqaý ońaı bolady.
- Jeńi uzyn kıim kııý qajet, shalbardyń shetin shulyqqa salǵan jón.
- Deneniń ashyq bólikterine jándikterge qarsy spreıdi sebý qajet.
- Úıge kelgennen keıin deneńizdy muqııat qarańyz, onyń ishinde, bastyń terisin de. Baıqalmaǵan kene bolsa, shaıyp tastaý úshin tezirek dýsh astynda shomylyńyz.
Deneńizge kene jabyssa, ony alyp tastaý úshin kelesi sharalardy qabyldaý qajet:
- Keneni qysqyshpen basyna nemese quıryqshasyna qaraı ustańyz. Jalańash qolmen ustamańyz, mata nemese qaǵaz súlgini qoldanyńyz.
- Baıaý túrde aınaldyra otyryp, keneni muqııat shyǵaryp alyńyz. Ony qyspańyz jáne jarmańyz. Teride keneniń basyn nemese quıryqshasyn qaldyrmańyz.
- Zaqymdanǵan tusty sabyndy sýmen jýyńyz. Qolyńyzdy da muqııat jýyńyz.
- Keneni bankege salyńyz.
- Kelesi birneshe apta boıy Laım aýrýynyń sımptomdarynyń paıda bolýyn baqylaý qajet.
- Keneniń barlyq bólikterin alyp tastmaǵan jaǵdaıda, dárigerge kórinińiz. Emdeýshi dárigerge kene salynǵan bankeni berińiz.