Mazmuny
Sary daqtyń buzylysy – ortalyq kórýdiń birtindep baıaý túrde nasharlaýyna aparatyn kóz aýrýy. Nátıjesinde, usaq bólikterdi ajyratý jáne oqý qıynǵa túsedi.
Aýrý 60 jastan asqan alamdarda jıi kezdesedi, sondyqtan, ony sary daqtyń jasqa baılanysty buzylysy ataıdy.
Sary daqtyń buzylysy – torqabyqtyń aýrýy, ol kezde kózdiń artqy betinde ornalasqan makýla (sary daq) zaqymdanady. Makýla ortalyq kórýdiń aıqyndylyǵy úshin jaýapty jáne adamǵa usaq bólikterdi ajyratýǵa múmkindik beredi. Sary daqtyń buzylysynyń eki túri bar: qurǵaq jáne ylǵaldy. Sary daqtyń buzylysynyń qurǵaq túri jıi kezdesedi jáne torqabyqtyń juqarýymen, sondaı-aq, «drýz» atalatyn – torqabyqta túziletin, buzylatyn tinnen turatyn shaǵyn aq-sary daqtardyń paıda bolýymen sıpattalady. Buzylystyń qurǵaq túri ádette, jeńil ótedi. Buzylystyń aýyr túri tezirek jáne aýyr ótedi. Bul derttik jaǵdaı qantamyrlardyń qantalaýynyń paıda bolýymen jáne ortalyq kórýdiń ózgerisimen, aq daqtardyń túzilýimen, torqabyq jasýshalarynyń tirshiligin joıýymen sıpattalady. Aýrý 50 jastan asqan adamdardyń arasynda keń taralǵan.
Torqabyq – kózdiń ishki qabyqshasy. Ol jaryqty jáne biz kóretin zattardyń beınesin mıǵa jiberetin nerv sıgnaldaryna túrlendiredi. Torqabyqtyń sary daq atalatyn bóligi beıneleýdi aıqyn jáne tolyq etedi.
Sary daqtyń jasqa baılanysty buzylysy ony qamtamasyz etetin qantamyrlarynyń zaqymdanýynda paıda bolady. Osy ózgeristerdiń nátıjesinde makýla zaqymdanady.
Sary daqtyń jasqa baılanysty buzylysynyń eki túri bolady:
- Qurǵaq túri makýlanyń astyndaǵy qantamyrlarynyń juqarýy men synǵyshtyǵy kezinde paıda bolady. Bul kezde «drýz» atalatyn shaǵyn sary túzilister qalyptasady. Barlyq adamdarda sary daqtyń buzylysy qurǵaq túrinen bastalady.
- Ylǵaldy túri osy aýrýǵa shaldyqqan adamdardyń shamamen, 10%-da bolady. Makýlanyń astynda jańa, aýytqýly jáne asa názik, synǵysh tamyrlardyń ósýi bastalady. Osy tamyrlar boıynsha qan jáne suıyqtyq aǵady. Kórýdi joǵaltýdyń kópshilik jaǵdaılary saryq daqtyń buzylysynyń osy túrimen baılanysty.
Osy ýaqytqa deıin ǵalymdarǵa sary daqtyń jasqa baılanysty buzylysynyń naqty sebebi belgisiz. Aýrýdyń 55 jasqa deıin damýy sırek. Kóbinese, 75 jastan asqanda jıi kezdesedi.
Sary daqtyń jasqa baılanysty buzylysynyń qaýip faktorlary:
- Otbasy múshelerinde aýrýdyń damý jaǵdaılary bolsa
- Eýropalyq násil
- Temeki shegý
- Maıly taǵamnan turatyn emdám ustaný
- Áıel jynystylar.
Aýrýdyń basynda sımptomdar bolmaýy múmkin. Aýrý asqynǵan kezde ortalyq kórýdiń buzylysynyń belgileri paıda bolady.
Sary daqtyń jasqa baılanysty buzylysynyń qurǵaq túriniń sımptomdary
Buzylystyń qurǵaq túriniń jıi kezdesetin sımptomy – kórýdiń buldyraýy. Nysandar buldyrap, túster –solǵyn bolyp kórinedi. Usaq bólikterdi qaraǵanda jáne oqyǵanda qıyndyqtar paıda bolady. Biraq, kúndelikti basqa jumystardyń kópshiligin oryndaǵanda kórý qalypty bolady.
Buzylystyń qurǵaq túriniń sımptomdarynyń ýshyǵýynda oqý nemese kúndelikti tirshilikti oryndaý úshin kóbirek jaryq qajet bolýy múmkin. Torqabyqtyń ortasyndaǵy buldyr daq birtindep artady jáne qoshqyl túske ıe bolady.
Buzylystyń qurǵaq túriniń keıingi satylarynda alystan bet pishindi ajyratý qıynǵa túsedi.
Sary daqtyń jasqa baılanysty buzylysynyń ylǵaldy túriniń sımptomdary
Buzylystyń ylǵaldy túriniń keń taralǵan sımptomy – tik syzyqtardyń qısaıyp, nemese tolqyndanyp kórinýi.
Kórý aýmaǵynyń ortasynda shaǵyn qoshqyl daq paıda bolyp, ýaqyt óte úlkeıedi.
Ortalyq kórýdi joǵaltý sary daqtyń jasqa baılanysty buzylysynyń eki túrinde de tez paıda bolýy múmkin. Osylaı bolǵan jaǵdaıda dereý oftalmologqa kóriný qajet. Dárigerdiń torqabyq aýrýlaryn emdeýdegi tájirıbesi bolýy shart.
Naýqastyń kóziniń túbi tekseriledi. Qarashyqty keńeıtý úshin kózge tamshy tamyzylady. Torqabyqty, qantamyrlaryn jáne kórý nervisin tekserý úshin oftalmolog arnaıy lınzalardy qoldanady.
Dáriger makýlanyń, qantamyrlarynyń, drýzdyń telimdi ózgeristerin izdeıdi.
Naýqasqa bir kózin jaýyp, Amsler tory arqyly tik syzyqtardyń beınesine qaraý usynylady. Eger olar tolqyndy bolyp kórinse, bul sary daqtyń jasqa baılanysty buzylysynyń belgisi sanalady.
Tekserýdiń basqa ádisteri:
- Torqabyqtaǵy qan aǵymyn zertteý úshin arnaıy boıaǵyshtar men kameralardy qoldaný (flýorestsenttik angıografııa)
- Kózdiń ishki qabyqshasyn fotoǵa túsirý (kóziń túbin fotoǵa túsirý)
- Torqabyqty tekserý úshin jaryq tolyqyndaryn qoldaný (optıkalyq kogerenttik tomografııa)
Kóptegen jaǵdaılarda sary daqtyń jasqa baılanysty buzylysynyń qurǵaq túrin emdeýdiń qajeti joq.
Sary daqtyń jasqa baılanysty buzylysynyń bastapqy satysynda temeki shegý sekildi zııandy ádet bolmasa, belgili bir dárýmenderdi, antıoksıdant pen myryshty birge qoldaný aýrýdyń asqynýynyń aldyn alady, biraq, kórýdi qalpyna keltirmeıdi.
Keıde AREDS emdik dárýmendik formýlasy usynylady, oǵan kiretinder:
- S dárýmeniniń 500 mg
- beta-karotınniń 400 ME
- myryshtyń 80 mg
- mystyń 2 mg
Dárýmenderdiń osy birigýin dárigerdiń usynysy boıynsha qabyldaý qajet. Dáriger naýqastyń qabyldap júrgen basqa dárýmenderi nemese qospalary týraly bilýi tıis. Temeki shegetinderge bul qospany qabyldaýdyń qajeti joq.
AREDS otbasynda bul aýrýdyń bolýy jaǵdaıynda kómektese alady.
AREDS formýlasyna kirmese de, lıýteınniń jáne zeaksantınniń qospalary da paıdaly bolady.
Sary daqtyń jasqa baılanysty buzylysynyń ylǵaldy túrinde dáriger usynady:
- Lazerlik hırýrgııany (lazerlik koagýlıatsııa) – jaryqtyń shaǵyn lazerlik sáýlesiniń áser etýimen dertti tamyrlardy buzý jáne olardaǵy qan ketýin tejeý.
- Fotodınamıkalyq emdeý – qantalaıtyn tamyrlardy buzý úshin organızmge engiziletin jáne jaryqpen belsendiriletin arnaıy preparatty qoldaný.
- Jańa qantamyrlarynyń qalyptasýynyń aldyn alý úshin kózge engiziletin arnaıy dárilik preparattardy qoldaný (bul aýyrsynbaıtyn úrdis).
Kórýi nasharlaǵan adamdar úshin arnaıy optıkalyq jabdyqtar (lınza sekildi) kórýdi tıimdi qoldanýǵa jáne ómir sapasyn jaqsartýǵa kómektesedi.
Udaıy oftalmolog-dárigerge kóriný asa mańyzdy.
Sary daqtyń jasqa baılanysty buzylysynyń qurǵaq túrinde oftalmolog-dárigerge jylyna bir ret kózdi tolyq tekserý úshin barý qajet.
Ylǵaldy túrinde dárigerge aı saıyn barý qajet bolýy múmkin.
Kórýdiń buzylystaryn erte anyqtaý asa mańyzdy, sebebi, emdeýdi erte bastaý jaqsy nátıjelerge aparady.
Ózgeristerdi anyqtaýdyń jaqsy tásili – úıde Amsler torynyń kómegimen ózdiginshe testileý. Oftalmolog tordyń beınesiniń kóshirmesin beredi nemese ǵalamtordan alýǵa bolady. Oqýǵa arnalǵan kózáınekti kıip, ár kózdi bólek tekserý qajet. Eger syzyqtar tolqyn bolyp kórinse, dereý dárigerge kóriný qajet.
Sary daqtyń jasqa baılanysty buzylysy shetkeri kórýge áser etpeıdi. Bul degenimiz, kórý tolyǵymen joıylmaıdy. Aýrý tek ortalyq kórýdi joǵaltýǵa aparady.
Sary daqtyń jasqa baılanysty buzylysynyń qurǵaq túriniń jeńil ótýi ádette, ortalyq kórýdi joǵaltýǵa aparmaıdy.
Buzylystyń ylǵaldy túri kórýdi aıtarlyqtaı joǵaltýǵa aparady.
Ádette, sary daqtyń jasqa baılanysty buzylysynda naýqas oqý, avtokólik júrgizý, qashyqtan bet pishindi ajyratý qabiletterin joǵaltýy múmkin. Biraq, bul aýrýǵa shaldyqqan kóptegen adamdar kúndelikti qyzmetin qıyndyqsyz oryndaı alady.
Eger naýqasta sary daqtyń jasqa baılanysty buzylysy bolsa, dáriger kúndelikti kórýdi Amsler tory arqyly tekserip otyrýdy usynady. Syzyqtar tolqyndy bolyp kórinse, nemese kórýde basqa ózgerister baıqalsa, dereý dárigerge kóriný qajet.
Sary daqtyń jasqa baılanysty buzylysynyń aldyn alý tásili bolmaǵanymen, salaýatty ómir saltyn ustaný aýrýdyń damý qaýpin azaıtýǵa kómektesedi:
- Temeki shegýge bolmaıdy
- Kókónister men jemisterdiń mólsheri joǵary, janýar maılarynyń mólsheri tómen emdámdi ustaný qajet
- Udaıy dene jattyǵýlaryn oryndaý qajet
- Salaýatty salmaqty qoldaý qajet.
Dárigerge baryp, udaıy kózdiń túbin tekserip otyrý qajet.
Jasqa baılanysty makýlalyq buzylys; jasqa baılanysty makýlodıstrofııa.