Mazmuny
Ishek ınfektsııalary týraly jalpy aqparat.
Jıi kezdesetin ishek ınfektsııalary.
Sımptomdar qaı kezde paıda bolady?
Qandaı ýaqyt aralyǵynda ishek ınfektsııalary juqpaly bolady?
Bul ınfektsııalar qalaı emdeledi?
Ózin sezinýdi jaqsartý úshin qandaı sharalar qabyldaýǵa bolady?
Ishek ınfektsııalary týraly jalpy aqparat
Dıareıa (jıi jáne suıyq nájis) – ishek ınfektsııalarynyń jıi sebebi, biraq, basqa aýrýlardyń nemese emdámdegi ózgeristiń sımptomy da bolýy múmkin. Ishek ınfektsııalarynyń qozdyrǵyshtary - vırýstar nemese bakterııalar.
Dıareıany týyndatatyn qozdyrǵyshtyń túri adamnyń mekendeıtin geografııalyq aýmaǵyna, ekonomıkalyq damý deńgeıine, sanıtarlyq-gıgıenalyq jáne jeke gıgıena normalaryn qadaǵalaýyna baılanysty. Mysaly, dıareıanyń órshýi sanıtarlyq jaǵdaıy nashar elderde nemese qoqystardy tyńaıtqysh retinde qoldanýda jıi paıda bolady, mundaı jaǵdaıda aýyz sýynyń jáne kókónis daqyldarynyń mıkrobtarmen jáne parazıttermen lastanýy oryn alady.
AQSh sekildi damyǵan elderde dıareıa jaǵdaılary kóbinese, taǵamdyq ýlanýmen baılanysty. Taǵamdyq ýlaný bakterııalardyń ýyttary durys saqtalmaǵan nemese tıisti túrde daıyndalmaǵan taǵam ónimderinen adam organızmine túsýinde paıda bolady.
Dıareıany týyndatatyn vırýstar – gastroenterıt vırýstary – óte juqpaly jáne turmystyq jabdyqtar arqyly jeńil taralady (mysaly, jataqhanada). Bir jaqsysy, kóbinese dıareıa birneshe kún ishinde ózdiginshe aıaqtalady. Saý jasóspirimder men eresekter úshin vırýstyq gastroenterıt jıi, biraq, kúrdeli emese jaısyzdyq. Biraq, ol kishkentaı balalar jáne sozylmaly aýrýy bar adamdarda organızmniń sýsyzdanýyna jıi aparyp, shuǵyl medıtsınalyq kómekti qajet etedi.
Ishek ınfektsııalary jáne dıareıa bakterııalar men parazıtterdiń kóptegen túrleriniń saldarynan týyndaıdy. Bul ınfektsııalardyń kópshiligi jeńil jáne birneshe kún ishinde ótedi, biraq, kúrdeli túrleri de kezdesedi.
Jıi kezdesetin ishek ınfektsııalary
Tómende ishek ınfektsııalarynyń keıbir túrleri keltirilgen, múmkin estigen bolarsyzdar:
· AQSh –ta salmonella bakterııalary jylyna dııareıanyń 1-5 mıllıon jaǵdaıynyń sebebin quraıdy. Negizinen, bul bakterııalar taǵamdyq ýlanýdy týyndatady. Olar taýyqtyń shıki eti men jumyrtqasynda jıi kezdesedi.
· Shıgella bakterııasy asa juqpaly jáne adamnan adamǵa ońaı juǵady. Olar ishektiń qabyrǵasyn zaqymdap, qantalaıtyn oıyq jaranyń paıda bolýyna yqpal etedi. Shıgella ınfektsııalary jyl saıyn álemde dıareıanyń 160 mıllıon jaǵdaıyna sebepshi bolady.
· Ishek taıaqshasynyń bakterııalary adamnyń jáne janýarlardyń nájisinde bolady. Bakterııalardyń keıbir shtammdary ýyt bóledi, ol kishkentaı balalar men egde jastaǵy adamdardyń ómirine qaýipti bolýy múmkin. Basqalary saıahatshynyń dıareıasyn týyndatýy múmkin – bul jeńilirek ınfektsııa. Ishek taıaqshasy adamnyń adammen tikeleı qatynasynda nemese zararlanǵan sý nemese taǵam arqyly taralady, mysaly, gambýrgerdegi nashar pisken sıyr eti nemese jýylmaǵan jemister arqyly.
· Lıamblııalar – lastanǵan sý, jáne adamnyń adammen tyǵyz qatynasynda jeńil taralatyn parazıtter. Olar AQSh-taǵy ishek ınfektsııalarynyń taǵy bir jıi sebebi. Bul parazıt mojet akvaparkter men basseınderde jıi kezdesedi, sebebi, ol hlordyń áserine turaqty. Zalaldy sý kózderinde shomylý nemese ishý sozylmaly dıareıanyń damýyna aparady. Balalar bala baqshada lıamblııany jıi juqtyrady jáne úıinde otbasynyń múshelerine parazıtterdi juqtyrýy múmkin.
· Taǵy bir parazıt - krıptosporıdııa, balabaqshadaǵy jáne basqa qoǵamdyq oryndardaǵy dıareıa epıdemııasynyń jıi sebepshisi. Krıptosporıdııa kóbinese, sýly ish ótýyn týyndatady, ol 2 aptadan artyq ýaqytqa sozylýy múmkin.
Ádette, ishek ınfektsııalary ishtiń túıilip aýyrýymen jáne ish ótýimen qosarlanady. Sondaı-aq kelesi sımptomdar bolýy múmkin:
· qyzba
· tábetti joǵaltý
· júrek aınýy
· qusý
· salmaq joǵaltý
· sýsyzdaný
· nájistegi silemeı nemese qan
Bul sımptomdar, ádette, birneshe kúnge sozylady. Eger sımptomdardyń uzaqtyǵy 2 aptadan artyq sozylsa, sozylmaly dıareıa oryn alǵan. Osyndaıda nemese nájiste qan bolsa, dárigerge kóriný qajet.
Sımptomdar qaı kezde paıda bolady?
Ishek ınfektsııalarynyń ınkýbatsııalyq kezeńi aýrýdyń naqty qozdyrǵyshynyń túrine baılanysty ár túrli bolady. Mysaly, shıgelladan týyndaǵan ınfektsııalardyń ınkýbatsııalyq kezeńi ádette, 2 - 4 kúnge sozylady, biraq, vırýstyq ınfektsııalarda ınkýbatsılyq kezeń 4-48 saǵatqa sozylady.
Parazıtarlyq ınfektsııalardyń ınkýbatsııalyq kezeńi uzaǵyraq. Mysaly, lıamblııalar saldarynan týyndaǵan ınfektsııalarda aýrýdyń sımptomdary damýyna deıin 1-4 apta ótýi múmkin. Qozdyrǵyshtyń túrine baılanysty jáne adamnyń jalpy jaǵdaıyna saı ishek ınfektsııasy birneshe kún nemese aptaǵa sozylýy múmkin.
Qandaı ýaqyt aralyǵynda ishek ınfektsııalary juqpaly bolady?
Ishek ınfektsııalary asa juqpaly. Olar adamnan adamǵa kir qol, zalaldy tamaq jáne sý, úı janýarlary arqyly juǵýy múmkin. Kópshilik jaǵdaılarda ınfektsııalar dıareıa ótkenge deıin juqpaly bolady, biraq, keıbir jaǵdaılarda odan uzaq bolýy múmkin.
Ishek ınfektsııalarynyń asa tıimdi aldyn alý joly – qoldy jıi jýý. Mıkrobtar organızmge taǵamdy kir qolmen jeýde nemese tyrnaqty tistegende túsýi múmkin.
Dárethanadan keıin jáne tamaq isher aldynda qoldy sabyndap jýyp-shaıý qajet. Jýynatyn bólmeniń tazalyǵyn qoldaý da ınfektsııanyń aldyn alýǵa kómektesedi.
Dıareıany týyndatatyn mıkrobtar taǵam ónimderimen jáne sýmen taralýy múmkin. Ózińizdi qorǵaý úshin tamaqty muqııat daıyndap, shıki kókónister men jemisterdi jýyńyz. Gambýrgerge tolyq pisken etti qoldanyńyz, tamaqtyń qalǵanyn tońazytqyshta saqtańyz, sebebi, birneshe saǵat tońazytqyshtan tys turǵan tamaqta dámdi túski asta aýrý qozdyratyn bakterııalar paıda bolýy múmkin.
As úılik jabdyqtaryńyz jáne kesý taqtaılary taza bolýyn qadaǵalańyz, ásirese, shıki etten, jumyrtqa men qus etin óńdegennen keıin. Birneshe saǵat boıy tońazytqyshtan tys bolǵan tamaqty ishýden alshaq bolyńyz, qyzdyrǵanda da olarda ýyttar qalýy múmkin.
Saıahat kezinde bulaqtan, kólden sý ishpeńiz, bul úshin jergilikti densaýlyq saqtaý organdarynyń bul sýdyń aýyz sýǵa jaramdylyǵyn rastaýy bolýy qajet. Keıbir damýshy elderde sýdy krannan emes, bótelkeden ishýge keńes beriledi, bul jerlerde kósheden sý satyp alyp ishýde de saq bolǵan jón.
Úı janýarlary, ásirese, reptılııalar mıkrobtardy taratýy múmkin. Úı janýarynyń ydysyn ózińizdiń ydysyńyzdy jýatyn rakovınada jýmańyz. Úı janýaryn sıpaǵannan keıin qolyńyzdy jýyńyz!
Keıde, barlyq tyrysýǵa qaramastan, ishek ınfektsııasy oryn alady. Balanyń ishi ótse, qyzba bolsa nemese ishi aýyrǵanyn eresekterge aıtýǵa úıretý qajet. Eresekter balany dárigerge kórsetýi tıis.
Eger ózińizdi enjar sezinseńiz, teriniń qurǵaqtyǵy nemese aýyzdyń qurǵaqtyǵy oryn alsa, nemese nájiste qan nemese silemeı bolsa, shuǵyl túrde dárigerge kóriný qajet. Sondaı-aq, suıyqtyq ishe almaıtyndaı, basylmaıtyn qusý bolsa, nemese aýrýdyń sımptomdary 3 kúnnen artyq sozylsa, dárigerge kóriný qajet.
Bul ınfektsııalar qalaı emdeledi?
Dıareıany týyndatatyn kóptegen ınfektsııalar, ásirese, vırýstyqtar, ádette, emdeýsiz ótedi. Sýsyzdanýdyń aldyn alý úshin suıyqtyqtyń mol kólemin ishý – aýrýdyń betin baıqaý úshin durys tásil. Organızmniń sýsyzdanýynda aýrýhanaǵa jatyp, dıareıa, qusý jáne qyzba kezinde joǵaltqan suıyqtyqty tolyqtyrý úshin kóktamyr arqyly suıyqtyq engizilýi qajet bolady.
Dárigerge kóringende ishek ınfektsııasynyń túrin anyqtaý úshin
nájistiń taldaýyn tapsyrý qajet bolýy múmkin. Dárilik preparattardy taǵaıyndaýdyń qajettigi aýrýdyń qozdyrǵyshyna baılanysty. Eger parazıtarlyq ınfektsııa bolsa, dáriger antıparazıtarlyq preparattardy taǵaıyndaıdy.
Vırýstardan jáne bakterııalardyń kóptegen túrlerinen bolǵan ishek ınfektsııalary kezinde emdeý qajet bolmaıdy, biraq, ımmýndyq júıesi álsiregen adamdar ınfektsııa búkil organızmge taramas úshin antıbıotıkterdi taǵaıyndaýǵa muqtaj bolady.
Ózin sezinýdi jaqsartý úshin qandaı sharalar qabyldaýǵa bolady?
Organızmniń sýsyzdanýynyń aldyn alsańyz, ózińizdi jaqsy sezinesiz. Dıareıa kezinde suıyqtyqty joǵaltýmen qatar elektrolıtter (natrıı jáne kalıı) de joǵaltylady. Organızm olarsyz qalypty qyzmet ete almaıdy, sondyqtan, olardyń ornyn tolyqtyrý qajet. Quramynda natrıı bar sorpa nemese kóje, kalıı bar 100% jemis shyrynyn (qantsyz) ishińiz.
Tamaq ishe alatyndaı bolǵanda, quramynda kalıı bar jumsaq jemis nemese kókónisti tutynyńyz. Maıly taǵamdy, sút ónimderin, talshyǵy mol ónimdi nemese tátti taǵamdy dıareıa basylǵanǵa deıin qabyldaýdan alshaq bolyńyz. Sporttyq nemese alkogolsiz sýsyndardy ishpeńiz, olarda elektrolıtter bolǵanymen, qanty kóp bolǵandyqtan, dıareıany ýshyqtyrady.
Dıareıa, ádette, tez basylady. Suıyqtyqty jetkilikti ishińiz, jáne dárigerdiń usynystaryn oryndańyz, osylaısha, qysqa merzimde ózińizdi jaqsy sezinesiz.
Aqparat kózi: AQSh Ulttyq densaýlyq ınstıtýttarynyń málimetter qory: http://kidshealth.org/teen/infections/intestinal/diarrhea.html
Aýdarmashy: Asel Stambekova, HealthSity jobasynyń derbes úılestirýshisi
Redaktsııalyq alqa:
Almaz Sharman, medıtsına professory
Lázat Aqtaeva, m.ǵ.d.
Sálim Smaıylov, b.ǵ.k.