Mazmuny
Dementsııa – túrli aýrýlarda paıda bolatyn mıdyń qyzmetin joǵaltýy. Ol este saqtaýǵa, oılaýǵa jáne minez-qulyqqa áser etedi.
• Damý qaýpi 60 jastan keıin artady – 5% jýyǵy AA zardap shegedi. AA aýrýshańdyǵy álem boıynsha 2016 j. 44 mln. adamdy quraǵan.
• Damyǵan elderde (mysaly, Ulybrıtanııa) AA erlerdiń arasynda ólim-jitim sebebi boıynsha júrek aýrýlarynyń aldyna, birinshi orynǵa shyqqan.
AA naqty sebebi belgisiz. Zertteýler kórsetkendeı, AA damýyna mıdaǵy belgili bir ózgerister aparady.
AA damýyna kelesi toptyń adamdary beıim keledi:
· Jasy ulǵaıǵan shaqta. AA damýy organızmniń qalypty qartaıýyna jatpaıdy.
· Týǵandary, mysaly, bir týǵan baýyrlary, nemese ata-anasy AA shaldyqqan bolsa.
· AA baılanysty belgili bir genderi bar bolsa.
Kelesi faktorlar AA damý qaýpin arttyrýy múmkin:
· Áıel jynysy
· Qandaǵy holesterın deńgeıiniń joǵary bolýyna baılanysty júrek pen tamyrlardyń aýrýlary.
· Buryn bastyń jaraqatynyń bolýy.
AA 2 túri bar:
· AA erte bastalýy. Aýrýdyń sımptomdary 60 jasqa deıin kórinis beredi. Aýrýdyń bul túri sırek kezdesedi, tez ýshyǵady. AA erte bastalýy tuqym qýalaıtyn aýrýlarǵa jatady. Aýrýdyń damýyna jaýapty belgili bir gender anyqtalǵan.
· AA kesh bastalýy. Bul aýrýdyń jıi kezdesetin túri. Sımptomdary 60 jastan asqan adamdarda bastalady. Keıde tuqym qýalaý beıimdiligi bolýy múmkin, biraq, aýrýdyń damýyndaǵy genderdiń roli az.
AA sımptomdaryna aqyl-oı qyzmetindegi kelesideı qıyndyqtar jatady:
· Kóńil-kúı minez qulyǵy, tulǵanyń ózin tanýy
· til
· este saqtaý
· qorshaǵan ortany qabyldaý, seziný
· oılaý, topshylaý (tanymdyq mashyqtar)
basynda AA umytshaqtyq sekildi kórinedi.
jeńil tanymdyq buzylystar (JTB) - qalypty jasqa baılanysty umytshaqtyq pen AA damýy arasyndaǵy aralyq saty. JTB bastalǵan adamdarda oılaýda jáne este saqtaýda azdaǵan máseleler bolady. olar kóbinese, óziniń umytshaqtyǵyn biledi. JTB bárinde AA damı bermeıdi.
JTB sımptomdary:
· birneshe mindetti qatar oryndaýda qıyndyqtar
· máseleni sheshýdegi qıyndyqtar
· jaqyndaǵy oqıǵalar men áńgimeni umytý
· kúrdeli áreketti oryndaýda uzaq ýaqyt ketirý
AA erte sımptomdary:
· bank esepteri, kúrdeli oıyn, jańa aqparatty túsiný sekildi oılaý máselelerin sheshýdegi qıyndyqtar
· tanys marshrýtty umytý
· til máseleleri, mysaly, esimderdi nemese tanys jerlerdi
· buryn qyzyǵýshylyq tanytatyn zattarǵa selqostyq, kóńil-kúıdiń bolmaýy
· zattardy basqa jerlerge qoıý
· tulǵalyq ózgerister jáne áleýmettik daǵdylardy joǵaltý
AA ýshyqqan saıyn sımptomdary aıqyndalady jáne ózine qamqorlyq jasaý qabiletine áser etedi. Aýrýdyń sımptomdaryna jatady:
· uıqy tártibiniń ózgerýi, túnde jıi oıaný
· sandyraq, depressııa jáne úrılený
· negizgi mindetterdi oryndaýdaǵy qıyndyq, mysaly, as ázirleý, kıimdi durys tańdaý, avtokólik júrgizý
· oqý-jazýdaǵy qıyndyq
· jaqyndaǵy oqıǵalardyń derekterin umytý
· ómirden oqıǵalardy umytý jáne ózin-ózi tanymaý
· Gallıýtsınatsııalar (elesteý), pikirtalasý, talasý, agressııalyq minez-qulyq
· Baısaldylyqtyń bolmaýy, qaýipti taný qabiletin joǵaltý
· Sózderdi durys tańdaı almaý, sózderdi durys aıtpaý, sóılemderdi shatastyryp aıtý
· Áleýmettik qatynastan oqshaýlaný.
AA shaldyqqan adamdarda kezdesedi:
· Otbasynyń múshelerin tanymaý
· Kúndelikti negizgi mindetterdi oryndaý, mysaly, ózdiginshe tamaq ishý, kıiný, jýyný
· Sózdi túsiný
AA kezinde kezdesetin basqa sımptomdar:
· nesep jáne nájis shyǵarýdy baqylaýdaǵy máseleler
· Jutýdaǵy máseleler.
Tájirıbeli dáriger AA kelesi is-sharalardy ótkizý arqyly anyqtaıdy:
· Dárigerlik tolyq tekserý, onyń ishinde, nevrologııalyq
· Naýqastan onyń aýrýynyń tarıhy jáne sımptomdary týraly suraý arqyly
· Fýnktsıonaldyq psıhologııalyq testilerdi ótkizý arqyly (psıhologııalyq statýs)
AA dıagnozy keıbir sımptomdardyń bolýy jáne dementsııanyń basqa sebepteriniń bolmaýynyń negizinde qoıylady.
Ádette, tekserýler dementsııanyń kelesi múmkin sebepterin eskerý úshin ótkiziledi:
· Anemııa
· Mıdyń isigi
· Sozylmaly ınfektsııalar
· Dárilik preparattarmen ýyttaný
· aýyr depressııa
· mıda suıyqtyqtyń artyq mólsheriniń jınalýy (Gıdrotsefalııa, lıkvordyń qalypty qysymymen )
· Insýlt
· Qalqansha bezdiń aýrýlary
· Dárýmender tapshylyǵy.
Dementsııanyń mıdyń isigi men ınsýlt sekildi sebepterin anyqtaý úshin mıdyń KT nemese MRT, keıbir jaǵdaıda AA eskerý úshin PET taǵaıyndalady.
AA anyqtaýdyń jalǵyz senimdi tásili – ólimnen keıin mı tininiń úlgisin zertteý.
AA emdelip jazylmaıdy. Jaǵdaıdy qoldaý úshin emdeýdiń mindeti:
· Aýrýdyń ýshyǵýyn báseńdetý (bul asa kúrdeli másele)
· Minez-qulyqtyń máselesi, estiń qalypty bolmaýy, uıqydaǵy máseleler sekildi sımptomdardy retteý
· Kúndelikti qyzmetti jeńildetý maqsatynda qorshaǵan ortany ózgertý
· Otbasy músheleriniń qoldaýy.
Dárilik preparattar qoldanylady:
· Sımptomdardyń ýshyǵý jyldamdyǵyn báseńdetý, biraq, mundaı preparattardy qoldanýdan paıda az.
· Synı oılaný, ózin tanýdyń buzylýy sekildi minez-qulyq buzylystaryn baqylaý.
Dári-dármekti qabyldaý aldynda dárigerge kelesi suraqtardy qoıý qajet:
· Preparattyń janama áseri qandaı? Preparatty qabyldap, táýekel etý qajet pe?
· Preparatty qabyldaýdy bastaý úshin qaı ýaqyt jaramdy?
· Densaýlyqtyń basqa máselelerine qatysty preparattardy qabyldaýdy toqtatý nemese ýaqytsha toqtatý qajet pe?
Aýrýdyń ýshyǵýyna qaraı AA shaldyqqan keıbir adamdarǵa úı ishinde járdem qajet bolýy múmkin. Otbasynyń músheleri jáne kútim jasaıtyn adamdar naýqasqa esti joǵaltýynda, minez-qulyqtyq máselelerinde, jáne uıqydaǵy máselelerde kómektesýine bolady. úıdegi orta AA shaldyqqan adamdar úshin qaýipsiz ekendigine senimdi bolý mańyzdy.
AA aýrýynyń bolýy nemese AA shaldyqqan jaqyn adamǵa kútim kórsetý óte qıyn bolýy múmkin. Bul kúızelisti AA boıynsha qoldaý tobynyń kómegimen jeńildetýge bolady, olar AQSh jáne eýropalyq elderde keń taralǵan. Mundaı toptarǵa qatysa otyryp, óz máselesin ortaǵa salý arqyly naýqas nemese ony kútetin adam ózderin jalǵyz sezinbeýine járdem alady.
Aýrýdyń ýshyǵý jyldamdyǵy ár túrli. AA tez damysa, aýrýdyń ýshyǵýy da tez bolady.
AA shaldyqqan adamdar ómirden erte ketedi, ádette, dıagnoz qoıylǵannan keıin 3-20 jyl ishinde.
Otbasylar jaqyn adamǵa bolashaq kútimdi josparlaýy tıis.
Aýrýdyń aqtyq satysy birneshe aıdan birneshe jylǵa deıin sozylýy múmkin.
Bul kezde adam tolyǵymen eńbekke qabiletsiz bolady. ólim ádette, ınfektsııadan nemese kóp aǵzalyq jetkiliksizdikten bolady.
Kelesi jaǵdaılarda dárigerge kóriný qajet:
· AA sımptomdary ýshyǵady nemese psıhologııalyq jaǵdaıda kúrt ózgerý paıda bolady.
· AA shaldyqqan naýqastyń jaǵdaı ýshyqqan
· AA shaldyqqan naýqasqa úıde kútim jasaı almaısyz
Aldyn alý
AA aldyn alýdyń dáleldi tásili bolmasa da, aýrýdyń aldyn alýǵa nemese báseńdetýge keıbir sharalar kómektese alady:
· Maıdyń mólsheri shekteýli emdám jáne Omega-3 maı qyshqyldaryna baı taǵamdy tutyný
· Dene belsendiligin ustanatyn ómir salty
· Aqyl-oıdy jáne áleýmettik belsendi statýsty qoldaý
· Bassúıek-mı jaraqatynyń aldyn alý maqsatynda qaýipti is-sharalar kezinde basqa arnaıy qorǵanys bas kıimin (shlem) kııý.
Ǵylymda Altsgeımer aýrýy týraly ne belgili?
Ǵylymı zertteýler neırofızıologııa jáne sapaly uzaq ǵumyr týraly máselelerge baılanysty.
AQSh jáne basqa elderdegi iri akademııalyq ortalyqtar Altsgeımer aýrýynyń damý sebebin anyqtaýmen aınalysýda. AQSh jyl saıyn 2 mlrd dollardan artyq qarjyny mıdy zertteý baǵdarlamasyna jumsaıdy, onyń nátıjesinde Altsgeımer aýrýynan jáne júıke júıesiniń basqa keri buzylystarynan
dári-dármek jasalýy tıis.
Aýrýǵa qatysty birneshe faktor belgili:
• Aqýyzdardyń buzylysy (amıloıd jáne taý-proteın)
• Genetıkalyq faktorlar
• Júıke tinderindegi energetıkalyq úrdisterdiń buzylystary
• Júıke tinderindegi qabyný úrdisteri
• Qantamyrlyq buzylystar
Altsgeımer aýrýynyń kóp faktorlyǵyna baılanysty ony emdeý keshendi bolady – dárilerdiń birigýimen.
Altsgeımer aýrýyna qarsy dári ázirleý Qory (AQSh) amıloıdtyń jınalýyna baǵyttalǵan dárilerdi klınıkalyq synaýdy qarjylandyrady, aýrýdyń basqa da kórinisterin zertteıdi, qabyný jáne júıke tininiń energetıkalyq metabolızmi sekildi.
Qazirgi kezde kelesi dárilerdiń klınıkalyq synaǵy ótkizilýde:
Aricept®
Exelon®
Razadyne®
Namenda®
Namzaric®
BACE1®