Mazmuny
Sınonımderi
Jalpy aqparat
Tisjegi – tiste sańlaýdyń paıda bolýy nemese tistiń qurylymynyń zaqymdanýy.
Sebepteri
Tisjegi kóp taralǵan aýrýlardyń biri, ol sýyq tıgennen týyndaıdy. Tisjegi balalar men jasóspirimder arasynda kóptep kezdesedi, biraq ta ol barlyq jasta da adamdy mazalaýy múmkin.Bakterııa, qyshqyldar, tamaq qaldyqtary jáne aýyz qýysynda bólingen silekeılerliń barlyǵy jabysqaq zatqa aınalady, ony tis qaǵy dep ataıdy. Qaqtar tiske jabysady. Qaqatar kóbinese tisterdiń artqy jaǵyna, túp jaqtaryna tunyp qalady. Barlyq tisterdiń ústińgi jaǵyna qyzyl ıektiń qyryna, sondaı-aq plombalardyń jandaryna bitisip alady.
Tis qaqtary ózdiginen ketpeıdi, qaıta aqyryndap úlkeıip, tis tastaryna aınalyp ketedi. Tis qaqtary mentastary qyzyl ıekti titirkendiredi, onyń saldarynan gıngıvıt pen perıondıt damıdy.
Qaqtar tamaqtanyp bolǵannan keıin 20 mınýttyń ishinde tiske tuna bastaıdy. Eger olardy joımasa tisjegi týynddaýy múmkin.
Tis qaqtarynda jınalatyn qyshqyldar tis emaldarynyń zaqymdanýyna (aýyz qýysynda) sańlaýdyń túzilýine sebepker bolady. Tisjegi ádette, aýyrtpaı damıdy, eger onyń kólemi úlkeımese, ol júıkeni jaqymdamaıdy jáne tistiń synýyn da boldyrmaıdy. Eger tisjegin emdemese, tis abstsessi damýy yqtımal. Asqynǵan tisjegi tistiń ishki jaǵyn (pýlpany) zaqymdaýdy, ol jaǵdaıda emdeýdiń aýyr túrleri júrgiziledi, nemese tisti julyp tasstaýǵa týra keledi.
Kómirqyshqyldar (qant pen krahmaldar) tisjeginiń damý qaýpin arttyrady. Tutqyr azyq-túlikter barynsha zııandy, sebebi olar tiske tez jabysady. Jıi jeńil-jelpi tamaqtaný qyshqyldardyń uzaq ýaqyt boıy tis betimen baılanysta bolýyna septik etedi.
Sımptomdary
Aýrý sımptomsyz damýy múmkin. Eger sımptomdar kórine qalǵan jaǵdaıda, olar mynadaı bolýy múmkin:
• Tistiń aýrýy nemese tátti, ystyq ne bolmasa sýyq tamaqtar men sýsyndardy ishkende aýrý sezimi týyndaıdy;
• Tiste oıyqtar men qýystar paıda bolady.
Dıagnostıkasy
Kóp jaǵdaıda tisjegi aýrýdyń alǵashqy satysynda, qarapaıym tis dárigerlik tekserý kezinde anyqtalady.
Tis dárigerlik tekserý tistiń ústńigi jaǵynyń jumsarýyn anyqtaýy múmkin.
Tisti rentgenografııadan ótkizip tisjeginiń kózge qalaı kórinetindigin anyqtaýǵa bolady.
Emdeý
Emdeý arqyly tistiń tisjegilik zaqymdanýyn aldyn alýǵa bolady.
Emdeý joldary:
• Plombalaý;
• Tis qaptaryn ornatý;
• Tamyr arnalaryn emdeý.
Tis dárigerleri tistegi jegilik materıaldardy arnaıy burǵylardyń kómegimen joıady, sodan soń, alynǵan tisterdiń ornyn basqa materıaldarmen toltyrady. Ondaı materıaldarǵa: súmis, altyn, farfor nemese kompozıtalar jatady. Farfor men kompozıt ásirese, aldyńǵy tabıǵı tisterdiń syrtqy túrine uqsap keledi. Kóptegen tis dárigerleri altyn men kúmisti qaptaý barynsha tıimdi bolady dep, osy materıaldardy azý tisterge de qoldanýdy jón sanaıdy. Sondaı-aq joǵary sapaly kompzıt te azý tisterge qoldanýǵa taptyrmas materıal bolyp esepteledi.
Tis qaptamaly men (qalpaqtary) eger tisjegi kólemdi jerdi zaqymdamasa, tistiń negizzgi qurylymy oryn saqtap qalǵan jaǵdaıda, tistiń asqynýynyń aldyn alý úshin, qoldanylady. Áliz tiske úlken plombty salsa, ol synyp ketýi múmkin. Tistiń jegilik nemese álsiregen bóligi alynyp tastalady nemese qaıta qalpyna keltiriledi. Tis qaptamay tistiń alynbaı, saý qalǵan bóligine kıgiziledi. Qaptamalar, ádette, altynnan, keramıkadan nemese keramıka aralasqan metaldan daıyndalady.
Jaraqattyń nemese jeginiń saldarynan zaqymdanǵan túbirli arnalardy emdeý kerek. Tistiń ortańǵy bóligi júıke jáne qan júretin tamyrlardan (pýlpa) turady, olar zaqymdanssa, tispen birge julynady. Tis tamyrlary germetızatsııalanǵan materıaldarmen tolyqqan. Jalpy, tistiń syrtqa qalybyn qalpyna keltirý úshin tis qaptamalaryn kıgizgen jón.
Boljamy
Kóbinise emdi ýaqytyly qolǵa alsa, tisterdi aman alyp qalýǵa bolady. Ári aýrýdyń aldyn alasyz, ári qaltańyzǵa da kóp salmaq salmaısyz.
Tisińiz emdelgennen keıin aýyrsynýlar bolsa, lıdokaınmen jergilikti anestezııa jáne qajetti dárilik preparattardy qoldansańyz bolady.
Eger siz tis dárigerlik sharalardan qoryqsańyz, basqa da joldardy qarastyryp, qajetti dári-dármekterdi qabyldasańyz bolady.
Múmkin bolatyn asqynýlar
• Jaǵymsyzdyq nemese aýrýdy seziný;
• Tistiń synýy;
• Tisteı almaý;
• Tis abstsessi;
• Tistiń sezimtaldyǵy.
Dárigerge qashan qaralý kerek
Tisińiz aýyrsa, tis dárigerine tekserilińiz.
Sondaı-aq ár 6 aı saıyn tisińizdi kásibı tazalatp turyńyz.
Aldyn alý
Tisjeginiń aldyn alý úshin aýyz qýysynyń gıgıenasyn saqtaý kerek. Ol úshin ár 6 aı saıyn turaqty túrde tiińizdi kásibı tazalatýdan ótkizip turyńyz, kúnine joq degende eki ret tis tazalaǵysh jipti paıdalanyp júrińiz. Jyl saıyn tistiń tisjegi baılanatyn jerllerin rentgennen ótkizip turyńyz.
Shaınaıtyn kámpıtterdi, jabysqysh azyq-túlikti (qurǵaq qaqtar men konfetterdi) jeke jegennen góri, tamaq ishken kezde, aspen birge jegen durys. Sebebi, aýyz týysyn shaıǵanda tamaqpen birge osy zattarda birge tazalanyp ketedi . Jeńil-jelpi tamaqtanýdy da azaıtý kerek, sonda ǵana aýyz qýysyndaǵy qyshqylddar qalypty mólsherde turady. Tátti sýsyndar men konfet nemese muz kámpıtterdi paıdalanbaǵan abzal.
Tis dárigerlik germetıkter (sılanttar) keıbir jegilik qýystardyń paıda bolýyn toqtatady. Germetık – jińishke plastınkatıptes japqysh, ol shaınaýǵa yqpal etedi. Ol tis qaǵynyń tistiń joǵarǵy jaǵyna, túp-túpterine jabysýyn toqtatady. Germetıkterdi kóbinese balalardyń azý tisterin julǵannan keıin taqqyzady. Germetıkter sondaı-aq qartaıǵan kiilerge de edáýir paıdasyn tıgizedi.
Jegiden qorǵaný úshin kóbinese ftordy paıdalanylady. Ftor ssaldyrǵan adamdar sý ishkende, tamaq jegende jegilerdiń paıda bolýy qaýpinen qutylady.
Ústińgi tisterdi saqtaý úshin, sondaı-aq jergilikti ftorlardy taǵý kerek. Bul ftorquramdy past nemese aýyz shaıǵyshtardy qoldanǵandyǵn tuspaldap turady. Kóptegen tis dárigerleri qarapaıym qoldanbanyń aıasynda, quramynda ftor bar jergilikti applıkatsııalyq ertindilerdi qoldanady.
Sınonımderi
Tisjegi; Tisterdiń buzylýy