Onkologııalyq aýrýlar týraly túsinik.
Isikterdiń damý satysy
Darigerler keıde tómengi dárejeli (I dáreje)jáne joǵarǵy dárejeli (IV dáreje) mı isikteriniń deńgeıin toptastyryp qarastyrady. Rak kletkalaryn mıkroskoppen zertteý arqyly , isiktiń damý darejesin anyqtaýǵa bolady. Joǵarǵy dárejedegi isik kletkalary ózgeshe túrge enip, tómengi dárejeli isik kletkalaryna qaraǵanda tezirek ósedi.
Bastapqy mı isikteri
Mı tinderinde damıtyn isikterdi - bastapqy mı isikteri dep ataıdy. (Qaıtalama mı isikteri týraly aqparat kelesi bólimde) Bastapqy mı isikteriniń attary paıda bolǵan kletkalary men mı bóligterine baılanysty atalady. Keń taraǵan bastapqy mı isiginiń túrin glıoma dep ataıdy. Ol glıaldy jasýshada paıda bolady. Glıoma kóp túrge bólinedi:
• Astrotsıtoma - glıoma jasýshalarynda, juldyzsha tárizdi paıda bolatyn astrotsıto dep atalatyn isik túri. Eresek kisilerde astrotsıtoma mıdyń jartysharynda jıi damıdy. Balalarda, olar mı jasýshasynda, mı jartysharynda, mıshyqta kezdesedi. III dárejeli astrotsıtoma keıde anoplastıkalyq astrotsıtoma dep atalady. IV dárejeli astrotsıtomany ádette kóp formaly glıoblastoma dep ataıdy.
• Mı glıomasy – mıdyń tómengi bóliginde damıtyn isik. Baǵanaly jasýshadaǵy glıoma kóbinese kishkentaı balalar men orta jastaǵy eresekterde kezdesedi.
• Ependımoma – mıdyń qatparlaryna nemese julynǵa túsken jasýshada damıtyn isik. Mundaı isikter kóbinese balalar men jas jetkinshekterde kezdesedi.
• Olıgodendroglıoma – Nerv júıelerin qorǵaıtyn jáne maı quramdas zattarmen qamtamasyz etetin jasýshalarda damıtyn, sırek kezdesetin isik túri. Mundaı isiktiń túri ádette, mıdyń jarty bóliginde kezdesedi. Olar óte baıaý ósedi jáne ózge mı tinderine taralmaıdy. Kóbinese orta jastaǵy, eresek adamdarda paıda bolady.
Mı isikteriniń keıbir túrleri glıal jasýshalarynda bastalmaıdy. Olardyń eń kóp taraǵandary:
• Medýlloblastoma – Bul isik mıshyqta damıdy. Ol balalar arasynda óte jıi kezdesetin mı isigine jatady. Keıde qarabaıyr neıroektodermaly isik dep atalady.
• Menıngıoma – Bul isik ádette mı qabyǵynda damıdy. Óte baıaý ósedi.
• Shvannoma – Shvannoma kletkalarynan damıdy (lemotsıtter). Bul tepe- teńdikti jáne estý júıesin baqylaýshy nervterdi jaýyp turatyn kletkalar. Bul nerv qulaqtyń ishinde ornalasqan. Keıde isikti akýstıkalyq nevroma dep ataıdy. Ádette eresek adamdarda jıi kezdesedi.
• Kranıofarıngıoma – bul isik mı negizindegi gıpofızdiń janynda ósedi. Bul isiktiń túri kóbinese, balalarda kezdesedi.
• Embrıonaldi-kletkaly mı isigi – Embrıonaldy kletkadan paıda bolatyn isik. Embrıonaldy-kletkaly mı isiginiń túri 30 jasqa deıingi adamdarda kóptep kezdesedi . Keń taraǵan Embrıonaldy-kletkaly mı isiginiń túri germınoma dep atalady.
• Dombyqqan bezdiń aınalasyndaǵy isik – Bul dombyqqan bezdiń ishinde nemese qasynda damıtyn , sırek kezdesetin mı isigi bolyp tabylady. Dombyqqan bez mı bólikteriniń arasynda jáne mıshyqta ornalasqan.
Ekinshi satyly mı isikteri
Qaterli isik jaıylý barysynda deneniń basqa bóligine shappaı, óziniń aýytqyǵan (anomalnyı) jasýsha torlary (kletkalary) sol qalpynda qalsa, ony bastapqy, (birinshilikti) mı isikteri dep ataıdy. Al sol qaterli isik (rak) deneniń basqa jerlerinen mıǵa shapsa , ol birinshi satyly mı isikterine jatpaıdy. Eger, qaterli isiktiń tor kózderi (kletkalary) mıǵa deneniń basqa bólikterinen (mysaly, ókpeden nemese sút bezinen) kelse, dárigerler bul isikti ekinshilikti nemese metastatıkalyq isik dep ataıdy. Ekinshilikti mı isikteri bastapqy mı isikterine qaraǵanda áldeqaıda kóptep kezdesedi.
Mı isikteri: qanshalyqty qaýipti?
Mıdaǵy qaterli isikterdiń qaıdan paıda bolatynyn eshkim naqty aıta almaıdy. Dárigerler keıbireýlerde isiktiń damyp, endi bireýlerde damymaı sol qalpynda qalýyn áli kúnge deıin tolyq túsindirip bere almaıdy. Belgilisi, mı isikteri – juqpaly emes. Bul aýrý basqa saý adamdarǵa juqpaıdy. Zertteýlerdiń nátıjesine súıensek, eger adam belgili bir qaýipti faktorlarmen zaqymdansa, mı isikteri solarda paıda bolýy múmkin. Adamnyń asqynǵan aýrýlarynyń barlyǵy – qaýipti faktorlarǵa jatady.
Bastapqy mı isikteriniń asqyný saldarynan mynadaı qaýipti faktorlar týyndaýy múmkin:
• Jynysqa qaraı – jalpy mı isikteri áıelderden góri, erlerde óte kóp kezdesedi. Negizi menıngıoma áıelderge beıim.
• Násilge qaraı – mı isikteri basqa násildermen salystyrmaly túrde qaraǵanda aq tústilerde kóp kezdesedi.
• Jasyna qaraı – bastaǵy mı isigi kóbinese 70-ten asqan kisilerde kezdesedi eken. Al ekinshi orynda balalardyń onkologııalyq aýrýlary tur (Leıkemııa balalardyń jıi ushyraıtyn qaterli isik aýrýy). Mı isigi 8 jastan kishi balalarda kóptep kezdesedi eken, odan joǵarylarǵa qaraǵanda.
• Otbasynda – januıaly adamdar glıomadan zardap shegip jatady. Bul aýrý damyp ketse, óte qaýipti.
Radıatsııa nemese jumystaǵy belgili bir hımııalyq zattyń áserinen:
• Radıatsııa – ıadrolyq bólshekter bar ónerkásipterde isteıtinderde mı isiginiń damyp ketý qaýpi bar.
• Formaldegıd – potologanatomdar jáne balzamdaýshy mamandar, farmaldegıdpen jýmys isteıtinderde qaterli mı isigine ushyraý qaýpi basym. Ǵalymdar formaldegıdterde kezdeskendegideı, basqa salanyń jumysshylarynan mı isigi aýrýyn kezdestirmedi.
• Hlorly vınıl – plastık jasaıtyn jýmysshylar, hlorly vınıldiń áserine tap bolyp jatady. Bul hımııalyq zat, bastaǵy mı isiginiń damý qaýpin týdyrady.
• Akrılonıtrıl – toqyma jáne plastık shyǵaratyn ónerkásipterinde jýmys isteıtinder akrılonıtrıldiń áserine ushyraıdy. Bul olardyń bastarynda mı isiginiń paıda bolý qaýpin kúsheıtedi.
Ǵalymdar qalta telefondary mı isikteriniń damýyna sebepker bola ma dep, tekserip kórgen. Zertteý nátıjesinde telefonnyń zalalsyz ekeni anyqtaldy.
Ǵalymdar bastyń jaraqat alýy, mı isikteriniń paıda bolýyna sebepker bolýy múmkin be dep, tekserip jatyr. Biraq osy ýaqytqa deıin, mundaı sebeppen mı isigi paıda bolǵan adam kezdespedi.
Bul qaýipti faktorlarǵa jatqyzatyndardyń barlyǵy birdeı mı isigi aýrýymen aýyrmaıdy. Bir jaǵynan naýqastardyń kópshiligi qaýipti faktorlardyń áserinen aýyrmaǵan. Keıbir jandar tipti ondaı qaýipti faktorlarǵa jolamaǵan da, eń jaqsysy, mundaı máseleler tóńireginde dárigerińizben sóıleskenińiz durys. Dáriger sizdiń aldaǵy ómirińizde, mı isiginiń paıda bolý qaýpin qalaı aldyn alý kerektigin aıtyp, siziń densaýlyǵyńyzǵa qaraı júıeli grafık quryp bere alady.
Sımptomdary
Mı isiginiń belgileri onyń kólemine, túrine, oqshaýlaýyna qaraı baıqalady. Onyń sımtomdary: júıke júıesi isiktiń áserinen qysylady nemese mıdyń belgili bir jeri zaqymdananady. Sondaı-aq mı kúp bolyp isip, bas súıektiń qýysyna suıyqtyq jınala bastaıdy. Mı isiginiń kóp kezdesetin sımptomdary mynadaı:
• Bas aýyrady (ásirese tań erteńgisin syrqyraıdy);
• Júrek aınıdy nemese qýsady;
• Sóıleýi, kórýi, estýi nasharlaıdy;
• Turaqty júrisinen jáne tepe-teńdiginen jańylady;
• Kóńil-kúıi qubylyp, óz-ózine senimdiligi joǵalady;
• Jady nasharlaıdy;
• Bulshyq etteri dirildep, tyrysyp qala beredi (paroksızm nemese konvýlsııalar) paıda bolady;
• Qol nemese aıaq uıyp, shanshıdy.
Biraq bul tek qana mı isikteriniń sımptomdary bolmaýy múmkin, sebebi mundaı belgiler basqa jaǵdaılarda da kezdese beredi. Sol úshin kimde osyndaı belgiler baıqalsa, tez arada dárigerge qaralǵany durys. Tek dáriger ǵana dıagnozdy anyqtap, dáriler jazyp bere alady.
Dıagnostıka
Adamda mı isiginiń sımtomdary baıqalyp, osy zardapqa tap bolǵandyǵyn sezse, oǵan dáriger mynadaı birneshe emdik sharalaryn usynady:
• Tekserý - dáriger jalpy jaǵdaıdy tekseredi.
• Júıke júıesin tekserý – dáriger aýrýdyń zeıindik dárejesin, bulshyq etke úılesimdiligin, refleksteri men reaktsııasyn anyqtaıdy. Sondaı-aq dáriger isiktiń ózegine qaraıdy, sebebi júıke júıesiniń qysylýy isiktiń negizgi ózegine baılanysty.
• Kompıýterlik tomografııa (KT) – kompıýterge jalǵanǵan rentgen qurylǵysynyń kómegimen bas beıneleriniń serııasy túsiriledi. Sapaly mı beınelerdi alý úshin naýqasqa arnaı kontrasty ekpeler jasaý kerek. Beıneler mı isikteriniń sýretterin kórsetýi múmkin.
• Magnıtti ıadrolyq rezonans (MIaR) – kompıýterge jalǵangan myqty magnıt deneniń ishki, jeke bóligin túsirip bere alady. Bul beınelerdi monıtardan kórip, ary qaraı basyp shyǵarýǵa bolady. Keıde arnaı kontrasty zattar mı tinderinen bólektenip kórinedi. Sondyqtan beıne arqyly isikti nemese mıdaǵy basqa problemalardy da kórýge bolady.
Dáriger basqa da emdik sharalardy taǵaıyndaýy múmkin.
• Angıogramma - kontrasty zattar qanǵa enip, mı tamyrlaryna túsedi, sosyn ony rentgenogrammadan kórsetedi. Isik bolǵan jaǵdaıda, dáriger ony rentgen túsirmesinen kóre alady.
• Súıek rentgenogrammasy – keıbir mı isikteri, mıdaǵy kaltsıdi joıyp, bas súıekti ózgerte bastaıdy. Rentgnogrammanyń kómegimen dáriger osy ózgeristerdi anyqtaıdy.
• Julyn pýnktsııasy – dáriger julyn suıyqtyǵynan alýy múmkin ( julynnyń, mıdyń aınalasyn toltyryp turatyn suıyqtyq ). Bul emdik shara jergilikti anestezııa (aýrýyn basý) kezinde júzege asyrylady. Dáriger julyn kanalynan suıyqty alý barysynda, uzyn, jińishke ıneni qoldanady. Julyn pýnktsııasy 30 mınýt ýaqytty alady. Naýqas basy aýyrmas úshin, pýnktsııadan keıin birneshe saǵat jatý kerek. Keıin zerthanada suıyq quramynda rak kletkalary men basqa da aýrýlardyń belgileri bar-joqtyǵy anyqtalady.
• Melıogramma – bul julynnyń rentgenologııalyq tekserilýi. Arnaı kontrasty zattardy julyn
suıyqtyǵyna engizý úshin julyn pýnktsııasy júrgeziledi. Naýqas kontrasty zattar men julyn suıyqtyǵy aralasý úshin biraz ýaqyt eńkeıe turady. Bul dárigerge julynda isiktiń bar-joqtyǵyn bilýge kómektemedi.
• Bıopsııa – isik kletkalaryn tinderden joıý, bıopsııa dep atalady. Potologanatomdar mıkroskoppen jasýshalardy qaraı otyryp, anomaldy jasýshalardy anyqtaıdy. Bıopsııa rak jasýshalaryn, tinderdiń rakqa aınalýdaǵy ózgerisin, sondaı-aq basqa da jaǵdaılardy anyqtaýǵa kómektesedi. Bıopsııa mı isikeri dıagnozyn anyqtaýdaǵy birdeni-bir, senimdi jol.
Isikti jasýshalardaǵy tinderdi hırýrgııalyq jolmen anyqtaýdyń 3 joly bar.
• Ineli bıopsııa. Ineli bıopsııa jasaǵan kezde hırýrg bas terisin tilip, bas súıekti azdap burǵylaıdy. Bul trepanatsıondy burǵylaý (trepanatsıonnym otverstvıem)dep atalady. Dáriger ınemen trepanatsıondy burǵylaý arqyly mı isigindegi tinniń úlgisin alady.
• Stereoaktıkalyq bıopsııa . Bul qurylǵy sýretter alý úshin kerek bolady. Mysaly kompıýterli tomografııa nemese MIaR sııaqty , ıne tıpanatsıondy burǵylaý arqyly, qajetti nysanǵa barǵanda, isiktiń jaı-kúıiniń túsirilimin jasaıdy. Hırýrg ımeniń kómegimen tinniń úlgisin alady.
• Emdelý kezindegi bıopsııa. Keıde hırýrg isikke ota jasaý kezinde tinniń úlgisin alady.
Keıde bıopsııany alý múmkin emes. Eger isik mı uńǵymalaryna ornyqpasa, sondaı-aq bassqa jerlerge de jaıylmasa, mı tinderi zaqymdalmasa, hırýrg isik tinderiniń úlgisin ala almaıdy. Ol kezde dáriger qajetti sýretterdi alý úshin MIaR nemese KT sııaqty basqa tekserý joldaryn qarastyrady.
Emdelý.
Mıdyń qaterli isigine ushyraǵan kóptegen naýqastar, onymen kúresi úshin medıtsınalyq kútim qabyldaýǵa bar yntasymen kirisedi. Olar aýrýynan saqaıyp ketý úshin emdelýdiń barlyq nusqalaryn bilgisi keledi. Alaıda, kebireýlerge «rak» dep dıagnoz qoıǵanda, ábirjip, mazasyzdanady, qalypty tekserýlerge kedergi jasap, ózin mazalaǵan barlyq suraqtardy dárigerge qoıa beredi. Barlyq suraqtardy dárigerge qoıa bergennen, bul másele sheshile ketpeıdi. Dárigerdiń aıtqandarynyń bárin este saqtap alý múmkin emes, sondyqtan odan dıktafon qoldanýǵa rýqsat surap alyńyz. Keıbir naýqastar dárigermen sóılesý barysynda máseleni naqty túsinip alý úshin týystaryn nemese dosyn qatystyrady.
Dáriger naýqasty arnaıy mamanǵa jiberedi, nemese naýqas ózi suranyp barýyna da bolady. Ol maman – mı isikterin zertteýmen aınalysatyn, neırohırýrgıa, neıroonkologıa, onkolog jáne onkologı-radıologıa salasynyń mamany bolýy kerek. Nemese naýqasty osyndaı baǵyt boıynsha qyzmet etetin, bir komandadaǵy basqa dáligerge joldaýy múmkin. Mundaı medıtsınalyq komandanyń ishinde: medbıke, dıetolog, mentaldy densaýlyq boıynsha keńesshi, áleýmettik jumysshy, fızıoterapevt, profterapevt jáne logopedter bar. Balalarǵa oqý boıynsha kómektesetin repetıtor da paıdasyn tıgizedi.
Emge daıyndyq
Dáriger kez-kelgen emdelýge múmkin bolatyn joldardy aıtyp, keńes qurýy kerek. Sondaı-aq, ol julyndaǵy rak kletkalarynyń isigi sekildi birneshe qaýipti isiktiń túrlerin birýi kerek.
Adamdar dárigerge birden qajetti suraqtardy qoıa almaıdy, nemese, qoıǵan suraqtarynyń jaýabyn birden túsine almaıdy. Sondyqtan naýqastar túsinbegen jerlerin qaıta surap, qosymsha aqparat alam dese, ábden bolady.
Emdeý ádisteri.
Mı isigimen aýrǵan naýqastar birneshe jolmen emdeledi. Isiktiń túrine jáne satylaryna qaraı naýqastar, hırýrgııalyq em alady, bolmasa, sáýleli terapııa nemese hımıoterapııa arqyly emdeledi. Keıbir jaǵdaılarda, naýqas keshendi em qabyldaıdy.
Budan basqa da kez-kelgen aýrýdyń satylaryn anyqtaý úshinde naýqas emdelse bola beredi. Mysaly: aýrýdy baıqaý úshin jáne basqa da rak sımptomdaryn anyqtaý úshin, terapııanyń janama áserlerin azaıtý úshin, sondaı-aq emotsıonaldy problemalardy sheshý úshin de em qabyldaıdy. Emdeýdiń bul túri sımptomdyq, súıemeldeýshi nemese pallıatıvtik dep atalady.
Osy emdelý joldarynyń eń tıimdisin jáne olardyń kútiletin nátıjesin dárigerdiń ózi aıtqany durys.
Hırýrgııalyq ota – kóbinese mı isikterin emdeý úshin eń jıi qoldanatyn em túri. Jabyq bas súıektiń ishine jasalatyn ota - bas súıekti tesý (kranıotomııa) dep atalady. Ol jalpy narkozben júzege asady. Ota jasaýdyń aldynda bas terisin qyrady. Sodan soń dáriger terini tiledi jáne alynǵan bas súıekti arnaıy aramen kesedi. Isiktiń barlyq bóligi alynǵannan keıin, dáriger bas súıektegi uńǵymany jaýyp, súıektiń kesilgen bóligimen nemese metaldan jasalǵan plastınamen qaıta jaýyp qoıady. Sodan soń hırýrg bas súıektiń terisin tigedi.
Keıde hırýrgııalyq jolmen emdeý múmkin bolmaıdy. Eger isik mı baǵanalarynda nemese mıdyń basqa bir bóliginde ornalassa, onda hırýrg isikti joıa almaıdy. Sebebi, mıdyń saý tinderin zaqymdap alýy múmkin. Ota jasatýǵa múmkindigi joq naýqastar, sáýle terapııasyn nemese emdeýdiń basqa joldaryn qarastyrady.
Sáýle terapııasy (radıoterapııa dep te atalady) isik jasýshalaryn joıý úshin, joǵaryenergııa kózi sáýlesin paıdalanady. Radıatsııanyń qaınar kózi – rentgen sáýlesi, gamma sáýlesi nemese protondar bolýy múmkin. Úlken qurylǵy radıatsıany isikke jáne tinderge jaqyn baǵyttaıdy. Keıde radıatsııa túgeldeı mıǵa nemese julynǵa baǵyttalady.
Ádette sáýle terapııasy otadan keıin júzege asyrylady. Radıatsııa isiktiń aınalasynda qalyp qoıǵan jasýshalardy joıady. Keıde radıatsııa terapııasy, hırýrgııalyq ota jasaýǵa múmkin emes aýrýlarǵa qoldanylady. Sáýle terapııasy emhanada nemese klınıkada jasalady. Emdeý kúntizbesi isiktiń túrine, kólemine, sondaı-aq naýqastyń jasyna baılanysty túziledi. Ár em-shara bir-neshe mınýtqa sozylady.
Dáriger isik mańyndaǵy saý tinderdi qorǵaý úshin mynadaı qaýipsizdik sharalaryn qoldanady:
• Fraktsıonerlený. Sáýle terapııasy bir-neshe aptaǵa sozylyp, aptasyna tek 5 kún ótkiziledi. Bólsheptep taǵaıyndaý. Radıatsııanyń barlyq mólsherin ýzaq ýaqytqa sozyp emdeý, isik mańyndaǵy saý tinderdiń amandyǵyna kepil bolady.
• Gıperfraktsıonırlený. Naýqas radıatsııanyń bir kúnde berileten mólsherin, eki-úsh kúnge bólip qoldanady.
• Stereoaktıkalyq sáýle terapııasy. Radıatsııanyń shińishke sáýleleri isiktiń ár buryshyna baǵytalady. Bul em-shara kezinde, naýqas basyna búgilmeıtin jıektemeni kııip alady. MIaR nemese KT-nyń túsirmesi isiktiń dál jaıylǵan ornynyń sýretin túsirip beredi. Dáriger kompıýter arqyly radıatsııanyń qajetti mólsherin, sondaı-aq ólshemin jáne radıatsııalyq sáýleniń buryshtaryn anyqtaıdy. Emdeý sharalary dárigerdiń bir ret qabyldaýynda júzege asyrylýy múmkin nemese birneshe seansynda júrgiziledi.
• 3 ólshemdi konformdy radıatsııalyq terapııa. Kompıýter isiktiń úsh ólshemdi sýretin jáne aınalasyndaǵy tinderin kórsetedi. Dáriger isiktiń qaıtalanǵan nysanyn dál bilý úshin, kóptegen radıatsııa sáýlelerin baǵyttaıdy. Tamasha radıatsııalyq fokýs mıdyń saý tinderin qorǵaıdy.
• Proton sáýlelerimen jasalǵan radıatsııalyq terapııa. Bul radıatsııa rentgen sáýlelerin bólmeıdi, proton sáýlelerin bóledi. Dáriger proton sáýlelerin isikke baǵyttaıdy. Protondar saý tinderdi zaqymdamaı ótetin qasıetke ıe.
Hımııaterapııa – qaterli isik kletkalaryn dári-dármektermen joıady. Olardy kóbinese mıdaǵy isikti emdeýge qoldanady. Preparattardy ishý arqyly nemese ınektsııa túrinde engizedi. Qaı jaǵdaıda bolmasyn olar, qan quramyna enip, barlyq organızmderge taralady. dári-dármekter qoldaný tsıklyna qaraı bylaı sıpattalady: emdelý qanshalyqty durys bolsa, jazylý da soǵan baılanysty bolyp keledi.
Hımııaterapııany emhanada, dariger kabınetinde nemese úı jaǵdaıynda da qoldanylady. Naýqastyń emhanaǵa jatqyzylýy sırek bolatyn jaǵdaı. Eresek adamdarǵa qaraǵanda, jas balalarǵa hımııaterapııany jıi qoldanady. Degenmen ota jasalǵannan keıin nemese sáýle terapııasynan keıin eresekterge hımııaterapııasyn júrgizýi múmkin. Keıbir adamdarda qaıtalana beretin mı qaterli isiki bolady. Dáriger ondaı isikti alyp tastap, ornyna hımıoterapevtıkalyq birneshe plastınalar ornatady. Ár plastına 10 tsenttiń ólshemine teń. Biraz aptadan soń, plastınadaǵy dárilik zattar mıǵasińip, qaterli isik klekalaryn joıa bastaıdy.
Em qoldanýdaǵy janama áserler
Em qoldaný barysynda, saý kletkalar zaqymdanady. Bul janama áserlerdi jıi týdyrady. Janama áserlerdiń paıda bolýy, ár túrli faktorlarǵa, sonymen qatar isiktiń túrine, qabyldaǵan em kólemine baılanysty bolýy múmkin. Emdeý kýrstary aýysqan saıyn ár naýqasta ár túrli janama áserler paıda bolyp jatady. Emdelýdiń aldynda medqyzmetkerler komandasynyń músheleri janama áserler týraly aıtyp, naýqasqa onymen kúresýdiń joldaryn usynady.
Hırýrgııalyq emdelý
Ota jasalǵannan keıin alǵashqy kúnderi naýqastyń jıi basy aýyryp, ózderin jaısyz sezinýi múmkin. Degenmen, ol kezde aýrýdy basý úshin dári-dármekterdi qoldanýǵa bolady. Tipti kerek bolsa, naýqas dárigermen nemese medbıkemen aýrýdy basý úshin ne isteý kerektigin aqyldassa da bolady.
Taǵy bir aıta keterligi, naýqas ylǵyı ózin álsiz sezinip, sharshaı beredi. Ár naýqastyń otadan keıin saýyǵyp ketýi úshin eń aldymen biraz ýaqyt kerek. Basqa da, kóptegen máseleler orynǵa kelip tireledi.
Julyn suıyqtyǵy nemese qan bastaǵy mıǵa shabýy múmkin. Mundaı jaǵdaı – isiný dep atalady. Dárigerler naýqastyń boıynda mundaı máseleniń oryn almaýyn qatty qadaǵalaıdy. Isiktiń kishireıýshi úshin naýqas steroıdty dárilerdi qabyldaýy múmkin.
Suıyqtyqty bólý úshin ekinshi ret ota jasalýy múmkin. Hırýrg mı qatparshasyna uzyn jińishke tútiksheni (shýnt) ornatady. Tútikshe teriniń astymen, deneniń basqa bóligine júrgiziledi, ádette ol qursaq qýysymen júrgiziledi. Mıdan artyq suıyqtyq bólinip, qursaq qýysyna drenaj jasalady. Keıde onyń ornyna suıyqtyqty júrekke drenajdaıdy.
Infektsııa – bul hırýrgııalyq otadan keıin damýy yqtımal taǵy bir másele. Mundaı jaǵdaıda dárigerler naýqasqa antıbıotıkter taǵaıyndaıdy.
Mıǵa ota jasalǵanda saý tinder zaqymdanýy múmkin. Mıdyń bulaı zaqymdanýy qaýipti másele bolyp esepteledi. Ol kezde naýqastyń bulshyq etterinde, kórý júıesinde, sóıleýinde kádimgideı aýytqýlar bolýy yqtımal. Ondaı jaǵdaıda naýqasta tyrysý
nemese biraz ózgerister paıda bolady. Kóbinese bul sımptomdar azaıyp, ýaqyt óte kele joǵalady. Biraq keıde zaqymdanýlar, mıdaǵy aýytqýlar qalypty sıpatqa ıe bolady. Aýrýlarǵa fızıoterapııa da qajet bolýy múmkin, logoped nemese profıldi dáriger de kómektese alady.
Sáýle terapııasy
Keıbir naýqastar emdelgennen keıin birneshe saǵattyń ishinde júrek aınýy saqtalyp, ketpeı qoıady. Dárigerler naýqasqa bul problemamen qalaı kúresý kerektigin aıta alady. Sáýle terapııasy da keıde búkil emdelý barysynda naýqasty qatty qaljyratady. Mundaıda demalý da mańyzdy, biraq dáriger naýqasqa múmkindiginshe belsendi bolý kerektigin aıtady.
Taǵy bir aıta keterligi, sáýle terapııasy kóbinese shashtyń túsýine sebepker bolady. Alaıda shashatar birneshe aılan keıin qaıta ósedi. Sáýle terapııasy terige de aıtarlyqtaı áser etedi. Bas terisi men qulaqtar qyzaryp, qurǵaıdy jáne sezimtal bolyp ketedi. Medıtsınalyq personal bul máselelerdiń sheshý joldaryn aıtýy múmkin. Keıde sáýle terapııasynyń áserinen mı tinderi bórtip ketedi. Dárigerler aýrýdy tekserip mundaı sımptomdardyń mundaı jaǵdaıda oryn almaýyn qadaǵalaý kerek. Aýrýdyń ózin jaqsy sezinýin damytý úshin, emdik dári-dármekter usynylady.
Radıatsııa keıde mıdyń saý jasýshalaryn joıyp jiberedi. Bul janama áser – radıatsııalyq nekroz dep atalady. Mundaı sımptomdar basty aýyrtady, deneni tyrystyryp, tipti naýqastyń ólimine sebepker bolady.
Radıatsııalyq sáýlelendirý balalarda gıpofıza nemese mıdyń basqa bóliginiń zaqymdanýyna sebepker bolady. Bul olardyń oqýynda úlken problema bolýy múmkin nemese boıy men ósimi baıaýlap qalady. Budan basqa, bala kezde sáýlelendirý onyń bolashaq ómirinde ekinshilikti mı isiginiń paıda bolý qaýpin týyndatady. Ǵalymdar kishkentaı balanyń mı isigine hımıoterapııany sáýle terapııasymen birge qoldanýdyń múmkinshiligin úırenýde.
Hımıoterapııa
Hımıoterapııanyń janama áseri negizinen qoldanǵan dárilik zattarǵa baılanysty bolady. Janama áserdiń aıryqsha belgileri: qyzý kóteriledi jáne qaltyraıdy, qusyp, tábet joǵalady jáne álsizdik paıda bolady. Keıbir janama áserler dáriniń kómegimen azaıady.
Dárilermen qamtamassyz etiletin ımplantty (plastınaly) naýqastar, hırýrgııalyq emdi birge alǵannan keıin ınfektsııa sımptomdary basyp ketpeý úshin dárigerdiń qaraýynda bolady. Aýrýda ınfektsııa bolǵan jaǵdaıda oǵan antıbıotık taǵaıyndalady.
Kútiný
Aýrýdyń satylaryna qaramastan qaterli isikke shaldyqqan adamdar ózin mazalaǵan máseleniń aldyn alý úshin aldymen jaqsylap kútiný kerek. Ol úshin ózine jaıly jaǵdaı jasap, emdelý barysynda ómir súrý sapasyn jaqsartý kerek. Naýqas aýrýyn emdeý barysynda jáne mı isikteriniń basqa sımptomdary paıda bolmas úshin ózin bir qalypta ustap, terapııanyń janama áserleriniń azaıýyn qadaǵalap, sondaı-aq kóńil-kúıindegi aýytqýlardy sheship alǵany jón.
Mı isigimen aýratyn adamdardy kútimildeýdiń mynadaı túrleri barynsha keń taralǵan:
• Steroıdty dári-dármekter. Mı isigi bar naýqastardyń kópshiligine isiktiń kishireıýi úshin qoldanylady.
• Antıkonvýlsanttar. Mı isigi adamnyń tyrysyp qalýyna sebepker bolady. Onyń aldyn alý úshin nemese baqylaýda ustaý úshin naýqas tyrysýǵa qarsy dárilerdi qabyldaý kerek.
• Anastomoz (shýnt). Mıǵa suıyqtyq jınalǵan jaǵdaıda hırýrg ony shyǵarý úshin anastomaz (shýnt) ornatady.
Aýrýyn asqyndyrmas úshin kóptegen naýqastar emdelý men qatar kútimildenýdi qolǵa alady. Al keıbireýler tek kútimildenip, sımtomdardy baqylaý úshin isikke qarsy terapııany qoldanbaıdy.
Reabılıtatsııa
Reabılıtatsııa – emdeý josparynyń eń mańyzdy bóligi bolap tabylady. Reabılıtatsııanyń maqsaty adamnyń qajettiligine qaraı jáne isiktiń naýqasqa kúndelikti qalaı áser eteýine baılanysty qoldanylady. Naýqastyń qalypty ómirge tezirek oralýyna kómektesý úshin dárigerler barlyq múmkindikterdi qarastyrady. Mynadaı mamandardyń kómegi qajet bolýy yqtımal:
• Fızıoterapevter. Mıdaǵy isikten jáne ony emdeý barysynda naýqas sal bolyp qalýy múmkin. Sondaı-aq olar adamnyń álsireýine jáne tepe-teńdik sezimin saqtaýda máseleler týdyrýy múmkin. Fızıoterapevter naýqastardyń kúsh jınap, tepe-teńdikti qaıta qalpyna keltirýine kómektesedi.
• Logopedter. Logopedter naýqas jandardyń sóıleýdegi problemalaryn sheship, oılaryn tolyq aıtyp jetkize alýyna kómektesedi.
• Kásiptik aýrýlar boıynsha dáriger. Profaýrý dárigerleri naýqastardyń turmystyq muqtajdyqtaryn óz erkimen atqarýyn úıretedi. Mysaly tamaqtaný, dárethanaǵa barý, sýǵa túsý jáne kıiný t.b.
Mı isigine shaldyqqan balalarda erekshe muqtajdyqtar bolýy múmkin. Keıde olarǵa úıde de, aýrýhanada da repetıtorlary bolady. Úlgerimi nashar nemese este saqtaý qabiletinde problemalary bar balalarǵa repetıtorlar nemese mektepten keıin arnaıy sabaqtar ótkizilýi kerek.
Kútimi
Mı isiginen emdelgennen keıin turaqty kútimildený óte mańyzdy. Dárigerler isiktiktiń qaıtalanbaıtynyna kóz jetkizý úshin egjeı-tegjeıli tekserýler júrgizedi. Ol úshin fızıkalyq turǵydan jáne nevrologııalyq turǵydan tekserýler ótkizedi. Naýqasqa ýaqytyna qaraı MIaR nemese KT taǵaıyndalady. Eger, naýqasta anastomaz ornatylǵan bolsa, dáriger oynń qalypty jumys isteýin qadaǵalaıdy. Dáriger aldǵy ýaqyttaǵy kútimildený josparyn aıtyp, naýqasqa qaı ýaqyttarda kelý kerek, jáne qandaı analızder tapsyrý kerek ekendigin túsindiredi.
Tegter:
mı isigi
astrotsıtoma
sáýle terapııasy
glıoma
medýlloblastoma
hımıoterapııa