Mazmuny
Pnevmonııa nemese ókpeniń qabynýy – ókpeniń ınfektsııalyq aýrýy.
Ókpe - keýde qýysyn tolyǵymen alyp jatqan qos aǵza. Ókpe – tynys alý júıesiniń basty aǵzasy. Onyń ólshemi men pishimi tynys alý fazasyna (dem alý, dem shyǵarý) baılanysty ózgeredi.
Ókpe bólikterden turady. Oń ókpe úsh bólikke bólinedi: joǵarǵy, ortańǵy jáne tómengi, al sol ókpe – úsh bólikke: joǵarǵy jáne tómengi bólikterge bólinedi. Ókpeniń bólikteri bronh-ókpe segmentterine bólinedi, segmentter – bólikshelerge, al bóliksheler – atsınýstarǵa. Atsınýs ( lat. acinus — júzim shoǵy) – bir tynys alý bronhıolasy, onyń salalary, alveola joldary men alveola qaltalary kiretin ókpeniń bólikshesiniń bólimi. Aýanyń ókpege túsýi: keńirdek basty bronhtarǵa bólinedi, olar ókpege órile jalǵasady, taramdalady (bronh «butasy»), oń bas bronh úsh tarmaq túzedi, al sol – eki tarmaq túzedi. Ári qaraı taramdar kelesi tártipte bólinedi: tarmaqtar – orta bronhylar – usaq bronhylar – tynys alý bronhıolalary – alveolalar joldary, olardyń árqaısysy alveolalyq qaltamen aıaqtalady. Alveola joldarynyń jáne qaltalarynyń qabyrǵasy alveolalardan (kópirshikter) turady. Osy alveolalarda qan men syrttan túsken aýa arasyndaǵy ottegimen kómir qyshqyl gazynyń arasynda almasý ótedi.
Pnevmonııa kóbinese, eki jasqa jetpegen balalarda, 65 jastan asqan eresekterde jáne ımmýnıteti tómendegen adamdarda damıdy. Kóbinese, pnevmonııanyń damýy salqyn tııýine, vırýstyq aýrýǵa, ımmýnıtetti túsiretin dári qabyldaýǵa baılanysty.
Pnevmonııa kezindegi ólim-jitim 1-9% jetedi (100 adamnan pnevmonııadan 1-9 adamǵa deıin ólim-jitimge ushyraıdy). Mundaı joǵary paıyz negizinen, medıtsınalyq kómekti ýaqytyly almaýyna baılanysty, sondaı-aq, basqa aýyr aýrýlar kezinde pnevmonııanyń damýymen baılanysty.
Pnevmonııany týyndatýshy sebepter kóp. Asa keń taralǵany – tynys alatyn aýadaǵy bakterııalar men vırýstar. Organızm ádette, ókpeniń mıkrobpen zalaldanýynyń aldyn alady. biraq, keıde mıkrobtar ımmýndyq júıeni kúsheıtedi, tipti, jalpy densaýlyq jaqsy bolǵannyń ózinde.
Pnevmonııa ony týyndatýshy mıkrobtyń túrine jáne ınfektsııany juqtyrǵan jerine qaraı jiktelinedi.
Aýrýhana syrtyndaǵy (kommýnaldyq) pnevmonııa
Aýrýhana syrtyndaǵy pnevmonııa – asa keń taralǵan túri. Juqpalaný aýrýhanadan jáne basqa medıtsınalyq mekemelerden tys jerde oryn alady jáne kelesi sebepterden týyndaıdy:
• Pnevmokokktar sekildi bakterııalar (Streptococcus pneumonia). Bakterıaldyq aýrýhana syrtyndaǵy pnevmonııa óz betinshe nemese sýyq tııýden keıin paıda bolýy múmkin. Pnevmonııanyń bul túri kóbinese, ókpeniń bir bóligin qamtıdy jáne bóliktik pnevmonııa atalady.
• Mıkoplazmalar – ádette, pnevmonııanyń basqa túrine qaraǵanda jeńil belgiler men sımptomdardy týyndatady. “Aıaqta júrip ótkizgen pnevmonııa”, - tósekke jatý qajet bolmaǵan, asa kúrdeli emes pnevomonııany sıpattaıtyn termın. Mundaı pnevmonııa, ádette, mıkoplazmany juqtyrý nátıjesi bolady.
• Vırýstar, onyń ishinde, sýyq tııý aýrýyn jáne tumaýdy týyndatatyn vırýstardyń bir túrine jatatyndary. Vırýstar – 2 jasqa deıingi balalarda pnevmonııanyń jıi sebebi. Vırýstyq pnevmonııa, ádette, jeńil. Biraq, aýyr jiti respıratorlyq sındrom sekildi tumaýdyń aýyr vırýstarynan (TORS ılı SARS) týyndaıtyn vırýstyq pnevmonııanyń barysy aýyr sıpatta bolýy múmkin.
• Topyraq pen qus tezeginde bolatyn zeńder. Pnevmonııanyń bul túri – jalpy densaýlyǵynda másele bolatyn nemese ımmýndyq júıesi álsiregen adamdarda, sondaı-aq, tynys alǵanda osy qozdyrǵyshtyń úlken mólsherin demimen ishine tartqan adamdarda keń taralǵan.
Aýrýhana ishilik (gospıtaldyq nemese nozokomıaldyq) pnevmonııa
Aýrýhana ishilik pnevmonııa - bakterıaldyq ınfektsııa, adamdarda aýrýhanaǵa jatqyzylǵannan keıin alǵashqy 48 saǵat ishinde paıda bolady. Aýrýhana ishilik pnevmonııa – kúrdeli aýrý, sebebi, ony týyndatatyn bakterııalar antıbıotıkterge turaqtyraq bolýy múmkin.
Qarqyndy terapııa bólimshelerinde qoldanylatyn ókpeniń jasandy ventılıatsııasynda bolatyn adamdar pnevmonııanyń osy túriniń joǵary qaýpine ushyraıdy.
Instıtýtsıonaldyq pnevmonııa
Instıtýtsıonaldyq pnevmonııa bakterıaldyq ınfektsııadan týyndaıdy. Ol kóbinese, naýqastarǵa uzaq kútim jasalatyn, mysaly, búırek dıalızi sekildi jerlerdegi adamdarda paıda bolady. Aýrýhana ishilik pnevmonııa sekildi ınstıtýtsıonaldyq pnevmonııa da antıbıotıkterge turaqty bakterııalardan týyndaýy múmkin.
Aspıratsııalyq pnevmonııa
Aspıratsııalyq pnevmonııa tamaqty, sýdy, qusyqty nemese silemeıdi ókpege demińizben ishke qaraı jutyp, ókpeńizge ótkizip alǵanda paıda bolady. Bul qalypty qusý refleksine bassúıek-mı jaraqaty, jutýdaǵy máseleler nemese alkogol men esirtki kedergi keltirgende oryn alýy múmkin.
Qaýip faktorlary
Pnevmonıııa kez kelgen jastaǵy adamda paıda bolýy múmkin. Biraq, eki jas toby eń úlken qaýipke beıim:
• 2 jasqa deıingi sábılar, sebebi, olardyń ımmýndyq júıesi damý ústinde
• 65 jastan asqan adamdar.
Basqa qaýip faktorlary:
• Astma (demikpe), ókpeniń sozylmaly obstrýktıvti aýrýy jáne júrek aýrýy sekildi sozylmaly aýrýlar;
• Immýndyq júıeniń álsireýi nemese báseńdeýi, AITV / JITS, aǵza aýystyrý, qaterli isiktiń hımıoterapııasy nemese steroıdtardy uzaq merzimdi qoldaný sekildi faktorlardyń saldarynan;
• Temeki shegý, onyń saldarynan organızmniń bakterııalarǵa jáne vırýstarǵa qarsy qorǵanys kúshi buzylady;
• Aýrýhanada ókpeniń jasandy ventılıatsııasynda bolý.
Kóptegen adamdar ókpeniń qabynýyn joǵary temperatýra men kúshti jótel boıynsha bilýge bolady dep qate sanaıdy, alaıda, kóbinese, bul aýrýdyń sımptomdary jeńil sýyq tııýge uqsaıdy. Ókpeniń qabynýyna shaldyǵý kúzde aýa raıy nasharlaı bastaǵanda artady.
Bakterıaldyq pnevmonııanyń sımptomdary (belgileri) jiti jáne birtindep paıda bolýy múmkin. Oǵan kiretinder:
· qyzba (dene temperatýrasynyń 390S-tan joǵarylaýy), keıde, kerisinshe, dene temperatýrasynyń tómendeýi (ádette, 65 jastan asqan adamdarda kezdesedi)
· dirildeý,
· keýdedegi jiti aýyrsyný, qoıý, sarǵysh nemese jasyl qaqyryqpen jótel,
· jıilegen pýls jáne tynys alýdyń jıileýi,
· kúshti terleý,
· erin men tyrnaqtyń kókshildigi.
Vırýstyq pnevmonııaǵa tán:
· temperatýranyń artýy,
· qurǵaq jótel,
· bas aýyrýy,
· bulshyq et aýyrsynýy,
· álsizdik,
· qajý jáne kúshti entigý.
Mıkoplazmalardan týyndaıtyn pnevmonııanyń sımptomdary bakterıaldyq jáne vırýstyq pnevmonııanyń sımptomdaryna, kóbinese, uqsas keledi, biraq, ádette álsizdeý.
Tekserý kezinde dáriger keýdeni tyńdaǵanda kópirshikti syryldy anyqtaıdy (ókpede qoıý suıyqtyq bolýyn bildiretin dybys).
Dáriger qosymsha tekserýdi taǵaıyndaıdy (aýrýdyń bilingen sımptomdaryn eskerýmen):
· qan taldaýy. Leıkotsıtterdiń artýy (aq qan jasýshalary) qabyný úrdisiniń bolýyn bildiredi.
· Keýde qýysy aǵzalarynyń rentgeni (rentgenografııa) – aýrýdy anyqtaýdyń negizgi ádisi. Pnevmonııada rentgenogrammada qabyný oshaǵy anyq kórinedi (bul bóliktik qabyný bolýy múmkin, ol jergilikti túrde ókpeniń bir bóliginde damıdy, nemese úlkenirek úrdis bolýy múmkin). Keıde rentgenografııada pnevmonııanyń asqynýy – gıdrotoraks anyqtalady (ókpe men keýde qýysynyń ortasyndaǵy plevra qýysynda suıyqtyqtyń jınalýy). Bul jaǵdaıda plevra qýysynyń pýnktsııasy jasalady, jáne suıyqtyq uzyn ınemen alynady. Qajet bolsa, hırýrgııalyq aralasý ótkiziledi, jáne suıyqtyq plevra qýysynan operatsııalyq jolmen alynady.
· Naýqas jótelgende jınalǵan qaqyryq taldaýy pnevmonııanyń sebebin anyqtaıdy (bakterııalardyń, vırýstar men mıkroorganızmderdiń bolýy ınfektsııalyq úrdisti bildiredi).
· Bronhoskopııa - naýqastyń murny nemese aýzy arqyly engizilgen jińishke tútik arqyly dáriger bronhyny qaraıdy jáne qajet bolsa, qabyný oshaǵynan silemeı alýy múmkin.
· Ókpeniń kompıýterlik tomografııasy – uzaq ýaqyt boıy jazylmaıtyn pnevmonııada ókpeni egjeı-tegjeıli qaraýǵa múmkindik beredi.
Aýrýhana syrtyndaǵy (kommýnaldyq) pnevmonııaǵa shaldyqqan adamdardy ádette, úı jaǵdaıynda dáriniń kómegimen emdeýge bolady. Sımptomdaryńyz birneshe kún nemese apta ishinde jeńildegenimen, álsizdik birneshe aı nemese odan artyqqa sozylýy
múmkin.
Keıinnen ókpeniń ınfektsııadan tazarýyn bilý úshin dáriger keýde qýysynyń rentgenografııasyn ótýdi usynady. Emdeýdi toqtatý úshin bul jetkilikti bolýy múmkin, ókpeniń rentgen sýreti tolyq qalpyna kelmese de. Emdeýge 28 kún ótkende keýde qýysynyń rentgenografııasy aýrýhana syrtyndaǵy (kommýnaldyq) pnevmonııaǵa shaldyqqan adamdardyń jartysynda ǵana qalpyna keledi.
Naqty sharalar pnevmonııanyń túrine jáne aýyrlyǵyna, jasqa jáne densaýlyqtyń jalpy jaǵdaıyna baılanysty. Oǵan jatatyndar:
• Bakterıaldyq pnevmonııany emdeıtin antıbıotıkter. Qoldaný basynda pnevmonııanyń sebebi bolǵan bakterııanyń túrin anyqtaýǵa jáne ony emdeýge ońtaıly antıbıotık tańdaýǵa ýaqyt ketedi. Kóbinese, úsh kún ishinde jaǵdaı jaqsarady, biraq, temeki shegetinderde jaqsarýǵa eki eseden artyq ýaqyt ketedi. Eger sımptomdaryńyz jaqsarmasa, dáriger basqa antıbıotıkti usynýy múmkin.
• Vırýstyq pnevmonııany emdeıtin vırýsqa qarsy preparattar. Mundaı naýqastarda jaqsarý bir-úsh apta ishinde oryn alady.
• Ystyqty túsiretin preparattar, aspırın nemese ıbýprofen sekildi.
Jótelge qarsy dáriler. Demalý úshin jóteldi basatyn dáriler. Biraq, jóteldi tolyǵymen joıǵan jón, sebebi, jótel ókpeden suıyqtyq shyǵýyna, onyń tazarýyna yqpal etedi.
Aýrýhanaǵa jatqyzý
Aýrýhanaǵa jatqyzý qajet bolady, eger:
• 65 jastan asqan bolsańyz
• Ýaqytty, oryndy, adamdardy tanymaıtyndaı estiń qalypty bolmaýy
• ishetin antıbıotık qabyldaýǵa kedergi keltiretin qusý men júrek aınýy bolsa
• joǵary arterıaldyq qysym bolsa
• óte jıi tynys alý, entigý
• ózdiginshe tynys alý qıyn
• temperatýra normadan tómen.
Eger naýqasty ókpeniń jasandy ventılıatsııasyna qosý qajet bolsa, jaǵdaıy aýyr bolsa, aýrýhananyń qarqyndy emdeý bólimshesine jatqyzý qajet bolýy múmkin.
Balalar aýrýhanaǵa jatqyzylýy múmkin, eger:
· jasy 3 aılyqqa deıin bolsa
· uıqy basýy bolsa
· tynys alýynda másele baıqalsa
· qandaǵy otteginiń deńgeıi tómen
· sýsyzdaný belgileri baıqalsa
· dene temperatýrasy normadan tómen.
Ómir salty jáne úı quraldary
Tez qalpyna kelý jáne asqyný qaýpin azaıtý úshin:
• kóbirek demalyńyz. Jaqsy sezine bastaǵannyń ózinde abaı bolý qajet, júktemeni arttyrýǵa bolmaıdy.
• Temperatýra qalypty bolyp, qaqyryqty jótel basylǵanymen, úıde bolyńyz. Pnevmonııa qaıtalanýy múmkin, jaǵdaı túpkilikti jaqsarǵansha tolyq jumys júktemesine oralýǵa bolmaıdy. Emdeýshi dárigermen keńesý qajet.
• Suıyqtyqty kóbirek ishińiz, ókpedegi qaqyryq túzilýin jáne shyǵýyn jeńildetý úshin.
• Dáriger taǵaıyndaǵan dárilik preparattardy qatań qabyldaý qajet. Eger dári qabyldaýdy erte toqtatsa, ókpede bakterııalar qalady jáne pnevmonııa qaıtalanýy múmkin.
Pnevmonııa ókpeniń jaǵynan birqatar asqynýdy týyndatýy múmkin. Asa aýyr asqynýy – tynys alý jetkiliksizdiginiń damýy. Pnevmonııada onyń damýy ókpeniń jáne júrektiń qosarlanǵan sozylmaly aýrýlary bar egde jastaǵy naýqastarda asa yqtımal. Tynys alý jetkiliksizdigi mundaı naýqastarda ólim-jitimniń sebebi bolýy múmkin. Sondaı-aq, ólim-jitimge júrek-qantamyr jetkiliksizdiginiń (júrek jumysynyń buzylysynan týyndaǵan qan aınalymynyń kúrt paıda bolýy) damýy aparýy múmkin.
Kóbinese, pnevmonııaǵa shaldyqqan naýqastardy dáriniń kómegimen tabysty emdeýge bolady. Biraq, keıbir adamdarda, ásirese, joǵary qaýip toptaryndaǵy adamdarda kelesi asqynýlar paıda bolýy múmkin:
• Qandaǵy bakterııalar (bakterıemııa). Qan aǵymyna ókpeden túsetin bakterııalar ınfektsııany basqa aǵzalarǵa taratýy múmkin, bul ishki aǵzalardyń aýyr buzylystaryna aparýy múmkin.
• Ókpeniń abstsessi. Abstsess iriń tolǵan qýys túzilýimen ókpe tininiń buzylysqa ushyraýy kezinde paıda bolady. Abstsess, ádette, antıbıotıkterdiń kómegimen emdeledi. Keıde hırýrgııalyq ádister nemese irińdi joıý úshin abstsess aýmaǵyna uzyn ınemen nemese tútikpen drenaj jasaýmen.
• Ókpe mańaıynda suıyqtyq jınalýy (plevrıt). Pnevmonııa ókpe men keýde qýysyndaǵy (plevra) tin qabattarynyń arasyndaǵy jińishke keńistikte suıyqtyq jınalýyna aparýy múmkin. Eger suıyqtyq juqpalanǵan bolsa, nemese kóp bolsa, ony hırýrgııalyq jolmen uzyn ıneniń kómegimen alý qajet bolýy múmkin.
• Tynys alýdyń qıyndaýy. Eger pnevmonııa aýyr dárejeli bolsa nemese ókpeniń sozylmaly aýrýlary bolsa, tynys alýda máseleler jáne organızmniń ottegimen jetkiliksiz qamtamasyz etilýi paıda bolýy múmkin. Naýqasty aýrýhanaǵa jatqyzý jáne ókpeniń jasandy ventılıatsııasyna qosý qajet bolýy múmkin, emdep jazylǵanǵa deıin.
Pnevmonııanyń aldyn alý úshin usynylady:
• Tumaýǵa qarsy maýsymdyq vaktsınatsııany ótkizý. Tumaý vırýsy vırýstyq pnevmonııanyń tikeleı sebebi bolýy múmkin. Bakterıaldyq pnevmonııa, sondaı-aq, tumaýdyń jıi sebebi. Tumaýdan vaktsınatsııa júrgizý organızmniń aıtarlyqtaı qorǵanysyn beredi.
• Pnevmonııaǵa qarsy egilýge bolady. Dárigerler streptokokktyq pnevmonııaǵa qarsy (pnevmokokktyq vaktsına) bir rettik vaktsınany 65 jastan asqan adamdardyń bárine, sondaı-aq, qarttar úıinde turatyn jáne uzaq medıtsınalyq kútim kórsetiletin medıtsınalyq mekemelerdegi kez kelgen jastaǵy adamdarǵa, sondaı-aq, temeki shegetinderge egýdi usynady. Vaktsına ásirese, pnevmokokkty pnevmonııa boıynsha qaýip tobyndaǵy adamdarǵa usynylady. Keıbir dárigerler qaıta vaktsınatsııany alǵashqydan keıin bes jyl ótkende ótkizýdi usynady.
• Balaǵa vaktsına egý qajet. Dárigerler 2 jasqa deıingi balalardyń barlyǵyna jáne 2-5 jas aralyǵyndaǵy pnevmokokkty pnevmonııa boıynsha qaýip tobyndaǵy balalarǵa túrli vaktsınalardy usynady. Bala baqshaǵa baratyn balalar da vaktsına alýy qajet. Sonymen qatar, dárigerler alty aıdan asqan balalarǵa maýsymdyq egýdi usynady.
• Tazalyq saqtaý qajet. Pnevmonııaǵa aparatyn qarapaıym respıratorlyq ınfektsııalardan qorǵaý úshin udaıy qol jýyp, nemese qolǵa arnalǵan spırt negizindegi zararsyzdandyratyn quraldy qoldaný qajet.
• Temeki shekpeńiz. Temeki shegý respıratorlyq ınfektsııaǵa qarsy ókpeniń tabıǵı qorǵanysyn zaqymdaıdy.
• Demalyp, symbatyńyzdy saqtaıtyn kúıde bolyńyz. Durys demalys, salaýatty tamaqtaný jáne ortasha dene júktemeleri ımmýndyq júıeni nyǵaıtýǵa kómektesedi.
Úlgi kórsetińiz. Aýyrsańyz, úıde qalyńyz. Eger qoǵamdyq oryndarda bolsańyz, jáne sýyq tıgen bolsa, jótelgende jáne túshkirgende aýyz ben muryndy shyntaǵyńyzdyń ishki jaǵymen jabýǵa tyrysyńyz.
Aqparat kózi: AQSh Ulttyq densaýlyq ınstıtýttarynyń málimetter qory:
http://www.nhlbi.nih.gov/health/health-topics/topics/pnu/
Materıaldy daıyndaǵandar: Aleksandr Korolkov, HealthSity jobasynyń derbes úılestirýshisi; Saltanat Hıshına, HealthSity jobasynyń derbes úılestirýshisi.
Redaktsııalyq alqa:
Almaz Sharman, medıtsına professory
Lázat Aqtaeva, m.ǵ.d.
Shyńǵys Jumaǵulov, zdrav.kz portalynyń kontent-menedjeri.