Qarttarǵa qatigezdik jasaý – bul kári adamdarǵa kez-kelgen túrli formadaǵy qatal qarym-qatynas tanytý. Bul jaǵdaı olardy qaraıtyn tulǵalar tarapynan da, januıa múshesi, joldasy nemese dosy tarapynan da oryn alýy yqtımal.

Qattarǵa qatal qaraý, qatygezdik tanytý úsh túrli bólek kategorııalarǵa bólinedi:
• Turmystyq qatal qarym-qatynas: ol ásirese qarttar úıinde nemese tulǵalardyń jeke úılerinde oryn alýy múmkin. Jábirleýshiler ádette olardyń týystary, jaqyn dostary nemese qaraıtyn kómekshisi bolýy múmkin.
• Mekemede oryn alatyn qatal qarym-qatynas: mundaı qatigezdikter emhanalyq mekemelerde (qarttar úıi), qart adamdarǵa arnalǵan ınternattarda nemese múgedekter úıinde oryn alýy múmkin. Jábirleýshiler qarjylaı túrde nemes kelisimdi túrde qarttardy kútimge alǵan adamdar bolýy múmkin.
• Óz-ózin kemsitý, tómensitý – bul qart adamnyń minez-qulqyna baılanysty oryn alatyn jaǵdaı. Ol óziniń densaýlyǵyna nemese qaýipsizdigine eleýsiz qarap, ózine qaýip tóndirýi múmkin. Óz-ózin kemsitý, tómensitý bolǵanda qart adam ózin-ózi qamtamasyz etýden bas tartady, ol ózine tıisti tamaqpen, sýmen, kıimmen, baspanamen, jeke gıgıena, dári-dármekpen jáne qaýipsizdikpen qamtamasyz etý sharalarynan maqrum qalady.

Qarttarǵa jasalatyn qatal qarym-qatynas, qatygezdik tanytý:
• Zorlyq-zomdylyq kórsetý: soqqy berý, urý, ıterý, julqylaý, qaǵyp-silký, shapalaqpen salyp qalý, tebý, shymshý, birnárseni ústine jaǵý. Qajetsiz dárilerdi berý nemese fızıkalyq jábir kórsetý, qınap tamaqtandyrý jáne kez kelgen túrdegi jazalaý, fızıkalyq qatygezdiktiń úlgisi bolyp tabylady.
• Májbúrlep jynystyq qatynas jasaý nemese kelisim bere almaıtyn adammen jynystyq qatynas jasaý: Qalaýynan tys qatynastar jáne seksýaldyq basqynshylyqtyń barlyq túri (zorlaý, seksýaldy oımen jalańash denesin sýretke túsirý);
• Emotsıonaldy jáne psıhologııalyq shabýyl: jábirleý, balaǵattaý, zorlyq kórsetý, qorqytý kemsitý jáne ashýlandyrý jatady. Qart adamǵa balaǵa sóılegendeı «únsiz qatynas» kórsetý, qart adamdy adam qurly kórmeý, januıada onyń ornyn múldem elemeý, dostardyń aldynda nemese basqada ortalarda ony eleýsiz qaldyrý emotsıonaldy nemese psıhologııalyq shabýyldyń mysaly bola alady.
• Jaqtyrmaý: qart adamdy tamaqpen, kıimmen, tósek orynmen nemese basqa da ómir súrýine qajetti zattarmen , mysaly medıtsınalyq kútimmen, dári-dármektermen qamtamassyz etpeý. Eger olarǵa zańdy tesililigi bolsa, olardyń qarttar úıindegi shyǵyndaryn da ótemeý nemese qarttarǵa arnalǵan múgedekter úıindegi qajettilikterdi alyp bermeý.
• Qart adamnyń fızıkalyq nemese zańdy túrde kútimine jaýap beretin adamnyń ony tastap ketýi;
• Qart adamnyń qarjylaryn zańsyz, tıesinsiz qoldaný, sondaı-aq, qarttyń qol tańbasyn jasandy túrde paıdalanyp, aqshasyn urlaý nemese onyń jeke zattaryn jymqyrý, nemese aqsha aýdarýǵa, múlikke baılanysdy qujattarǵa aldap qol qoıdyrý;
Qart adamǵa qatal qaraý, qatygezdik tanytý – oǵan sebepker bolǵan faktorlar óte kúrdeli másele. Ondaı faktorlarǵa tómende mysaldar keltirilgen:
• Qartaıǵan ýaqytynda úıde qınaý. Qart adamǵa eleýli meıirimsiz oqıǵalardyń kópshiligi – qatygez zaıyby tarapynan oryn alyp jatady.
• Jábirleýshilerdiń jeke máseleleri. Qart adamdarmen qatal mámle jasaýshylar (atap aıtqanda, olardyń eresek balalary) qart adamnyń qarjylyq nemese ózge de nárselerine jıi táýeldi bolady. Bul kóbinese jeke problemalarǵa baılanysty– psıhıkasynyń buzylý nemese ózge de dısfýnktsıonaldi belgilerden bolady. Eger mundaı eresek balalar qart adammen birge tursa, qatigezdik tanytý qaýpi basym.
• Áleýmettik oqshaýlaý. Jábirleýshiler qart adammen birge turatyn bolsa, olar qartqa jábir kórsetedi jáne óz isiniń basqalarǵa bilinip qalmaýy úshin kári kisini barynsha qoǵamdyq ortadan oqshaýlaýǵa tyrysady.
• Kútim jasaıtyn tulǵanyń tarapynan qysym kórsetilý nemese qart adamnyń jeke sıpattamalary.

Qart adamǵa meıirimsizdik kórsetýdiń belgileri men sımptomdary qatygez qarym-qatynastyń kórsetilgen túrine baılanysty:
• Belgileri sol, qarttar zorlyq-zombylyqtyń qurbandyǵynyń aktileri bolyp tabylady, olar bylaısha tolyǵydy:
 Kógerý, kózdiń jaraqattanýy, tyrtyq, aırylǵan jaralar, jip izderi, tilikter, tesikter nemese jazylýdyń túrli satylaryndaǵy óńdelmegen jaraqattar.
 Synǵan dene súıekteri men bas súıekteri;
 Baılamdardyń sozylýy, býynnyń shyǵýy nemese ishki jaraqattar;
 Synǵan kózildirik nemese qysylý belgileri;
 Zerthanalyq tekserýdiń nátıjesi boıynsha dári-dármekterdi artyq nemese tolyq emes qoldaný.
 Bolǵan jaǵdaı boıynsha qart adamnyń ótinish berýi nemese qatygez qarym-qatynastyń belgisi kórinip turǵan faktiler;
 Qart adamnyń kenetten minez-qulqy ózgerý protsesi;
 Kútim jasaıtyn tulǵanyń qart adamǵa kelip-ketýshilerine tosqaýyl qoıýy;

• Jynystyq shabýyldyń sımptomdary bolsa, keýdesiniń aınalasy nemese jynys musheleriniń aınalasynda túsiniksiz venerıkalyq aýrýlar bilinedi, nemese jynys aǵzasynda ınfektsııa kórinis beredi, jatyrynan, analdi qan ketýler baıqalady, ish kıimderi bylǵanǵan, jyrtylǵan bolady, sondaı-aq qart adamnyń aryz-shaǵymy aıtylady.
Emotsııalyq nemese psıhologııalyq shabýyl bolsa, qart adam emotsııalyq buzylystarmen nemese tolqymaly bolyp kórinedi; ózin tuıyq ustap, eshkimmen sóılespeıdi, suraqqa jaýap bermeıdi nemese paranoık bolady; oǵash minez-qulyq tanytady (qolyn sorady, tisteıdi jáne terbeledi); nemese ózi emotsıonaldyq shabýylǵa ushyraǵan málimdeıdi.
• Elemeý belgilerine shóldetý, jetkiliksiz tamaqtandyrý, aýrýlaryn emdemeý, ornyn aýystyrmaý,jeke gıgıenasyn saqtatpaý, zııandy nemese tazalyqsyz ómir súrgizý jaǵdaılary jatýy múmkin, sondaı-aq qart adammen nashar qarym-qatynas jasaýy.
Sondaı-aq tastap ketý jaǵdaılary: naýqas qart adamdy emhanaǵa, jeke emdeý ortalyǵyna, saýda úılerine nemese basqa da qoǵamdyq ortalyqtaryna qaldyryp ketýler jatady.
• Qarjylyq paıdalaný belgileri: bank shotynda nemese banktik tájirıbe júrgizý operatsııalarynda kenetten ózgeristerdyń bolýy (mysaly, iri aqsha somalarynyń túsiniksiz alynýy; banktik kartochkada qarttyń atyna qosymsha basqa da attardyń bolýy; ósıette nemese basqa qarjylyq qujattarda ózgeristerdiń bolýy; áshekeıler nemese aqsha qarajattarynyń joǵalýy; tólenbegen shottar nemese sáıkes kelmeıtin saqtyq sharalary qarastyrylmaǵan, aqshalaı qarajattyń joıylýy; qart adamnyń qol tańbasynyń jasandy túri jasalǵandyǵy jaıynda dáleldeme; qart adammen buryn qatysy bolmaǵan týystardyń kenetten paıda bolýy; qajet emes qyzmet túrlerine tólengen aqshalar; qart adamnyń qarjylyq eksplýtatsııasy jaıynda aryz túsirýi.

Tegter:
qart adamǵa qatal qaraý
psıhologııalyq shabýyl
jaraqat
fızıkalyq kúshteme
aldaý