Mazmuny
Nárestelerdiń sary aýrýy – qanda bılırýbın deńgeıiniń shamadan tys joǵarylaýynan týyndaıdy. Bılırýbın – eski erıtrotsıtterdiń buzylýynan paıda bolatyn sary deneshik. Bılırýbın baýyrdyń ishinde buzylady, sodan, organızmnen úlken dáretpen syrtqa shyǵady.
Qanda bılırýbınniń deńgeıi kóterilgende teri men shyryshty qabattar sarǵyshtanady. Mine, osy jaǵdaıdy, sary aýrý dep ataıdy.
Nárestelerdiń sary aýrýy (terisiniń sarǵaıýy) túrli sebepterge baılanysty oryn alady, biraq nárestelerdiń kópshiliginde bul jaǵdaı fızıologııalyq sarǵyshtaný dep te atalady. Bul – jańa týǵan balalar úshin qalypty protsess, baýyr tolyǵymen damymaǵandyqtan paıda bolatyn. Sary aýrýdyń bul túri birneshe kúnge deıin ǵana sozylady. Sary aýrýmen aýyrǵan bala qandaǵy bılırýbın deńgeıi qalypty deńgeıge túskenge deıin dárigerdiń qaraýynda bolady.
Jańa týǵan náresteniń týylǵannan keıin birden bılırýbın deńgeıiniń azdap kóterilýi qalypty jaǵdaı.
Náreste anasynyń qursaǵynda jetilgende, balanyń joldasy aǵzadaǵy bılırýbındi joıyp otyrady. Balanyń joldasy (platsent) – ol da bir múshe, júktilik kezinde nárestemen birge ósip, náresteni qorǵap turady. Náreste týylǵannan keıin bul fýnktsııany baýyr oryndaıdy. Bul protseske birneshe ýaqyt qajet bolýy múmkin.
Teriniń sarǵyshtanýy nemese sary aýrý kóbinese nárestelerde paıda bolady. Ony “fızıologııalyq sarǵyshtaný” dep ataıdy. Bul jaǵdaı qaýipti emes jáne ol balaǵa 2-4 kún bolǵanda paıda bolady. Sımptomdary 2 aptanyń ishinde qaıtady jáne asqyna bermeıdi.
Emetin nárestelerde sary aýrýdyń eki túri bolýy múmkin. Negizinde, ekeýi de asa qaýipti emes.
• Omyraýmen qorektengennen bolatyn sarǵyshtaný - balalardyń ómiriniń alǵashqy aptasynda paıda bolýy múmkin, ol kezde bala nashar emedi nemese anasynan sút baıaý bólinedi.
• Ana sútiniń áserinen bolatyn sarǵyshtaný – bul, emetin kóptegen deni saý balalardyń 7-kúninen bastap paıda bolýy múmkin. Ol ádette balanyń 2-3 aptalyǵyna deıin sozylady, tipti keıde aıǵa jýyq ýaqyttan keıin biraq qaıtýy da múmkin bolatyn jaǵdaı. Balanyń mundaı kúıge túsýiniń sebebi, ana sútiniń quramyndaǵy qorektik zattardyń áserinen baýyrdaǵy bılırýbınniń ydyraǵandyǵynan bolýy múmkin. Ana sútinen bolatyn sarǵyshtaný men omyraýmen emizgennen bolatyn sarǵyshtanýdyń aıyrmashylyqtary bolady.
Eger balanyń aǵzasynda ózgertip turatyn erıtrotsıtter mólsheri tym kóterilip ketse bul náreste sary aýrýynyń aýyr formasy bolyp esepteledi. Onda, tómendegideı jaǵdaılarda oryn alady:
• Qannyń anomaldy jasýshalary paıda bolady;
• Ana men balanyń qandarynyń toby sáıkes kelmeıdi;
• Aýyr bosandyrylǵan balanyń bas súıeginiń arasynda jáne bas súıektiń syrtqy joǵarǵy jaǵynda qan quıýlýlar (kefalogematoma) paıda bolady.
• Erıtrotsıtter joǵarǵy kórsetkish kórsetip turady, ol kóbinese shala týǵan náresteler men keıbir egizderde kezdesedi;
• Infektsııa taralady;
• Arnaıy qajetti nárýyzdardyń (fermentterdiń) jetispeýi nemese bolmaýy.
Belgili jaǵdaıynda bala aǵzanyń bılırýbındi shyǵarý qıynǵa soǵady, onyń saldarynan sary aýyrydyń salmaqty túri týyndaýy múmkin. Bul jaǵdaılarǵa:
• Keıbir preparattardy qoldaný;
• Qyzamyq, sıfılıs jáne basqa da týa paıda bolǵan ınfektsııalar.
• Baýyr men ót joldarynyń zaqymdaıtyn aýrýlar. Mýkovıstsıdoz nemese gepatıt
• Otteginiń tómen deńgeıi (gıpoksııa)
• Infektsııalar, (mysaly sepsıs)
• Kóptegen genetıkalyq nemese tuqymqýalaıtyn aýrýlar
Sary aýrý kezinde teri sarǵady. Sarǵyshtaný bet terisinen bastalyp, sodan tómenge qaraı keýdege, qursaq jaqqa, aıaqqa jáne tabanǵa túsedi.
Keıde balalar sary aýrýǵa shaldyqqanda tez sharshaǵysh keledi jáne tábeti nasharlaıdy.
Dárigerler, medbıkeler jáne januıa músheleri sábıdi perzenthanada jáne úıge shyǵarǵannan keıin sary aýrýdyń belgilerin qadaǵalap otyrady.
Sary aýrýǵa shaldyqqan árbir balanyń birden bılırýbın deńgeıin teksertý kerek. Ol úshin qan taldamasy alynady.
Kóptegen aýrýhanalarda barlyq nárestelerdiń birinshi 24 saǵatynda jalpy bılırýbın deńgeıin tekseredi. Ol úshin arnaıy zond arqyly náresteniń terisine tıgizip bılırýbın deńgeıin anyqtaıdy. Eger joǵary kórsetkish baıqalsa, onda qan taldamasyn mindetti túrde alý qajet bolady.
Mindetti tekserýler:
• Jalpy qan taldamasy;
• Kýmbs synamasy;
• Retıkýlotsıtterdiń deńgeıin anyqtaý;
Ary qaraı balalar úshin em qajet bolsa nemese jalpy bılırýbın deńgeıi kúrt joǵarylap ketse ǵana tekserý júrgiziledi.
Negizinde bul jaǵdaıda asa bir em sharalar jasaýdyń qajeti joq.
Tek, dáriger em taǵaıyndaǵan kezde mynalardy eskerý qajet:
• Nárestedegi bılırýbın deńgeıin;
• Bılırýbın deńgeıiniń joǵarlaý jyldamdyǵyn;
• Náreste ýaqytynan erte bosandy ma;
• Tekserý kezindegi náreste jasy;
Eger bılırýbın deńgeıi óte joǵary bolsa mindetti túrde emdelý qajet.
Balany emshek sútimen nemese sútti qospalarymen jıi qorektendirińiz. Jıi tamaqtandyrý (kúnine 12 retke deıin) ishek fýnktsııasyn arttyrady, bılırýbınniń dáretpen jeńil bólinýine jaǵdaı jasalynady. Sútti qospalarǵa taǵy ne qosý kerektigi jaıynda dárigermen keńesip alsańyz jón bolady.
Keıbir náresteler perzenthanadan shyqpaı túryp emdeýdi qajet etedi. Keıbireýleri aýrýhanaǵa birneshe kúnge qaıta jatýǵa májbúr bolady. Degenmen, emdelýdiń uzaqtyǵy 1-2 kún ǵana bolýy múmkin.
Keıde bılırýbın deńgeıi joǵary nárestelerge ýltrakúlgin sáýlesi emi qoldanylady. Bul em-shara fototerapııa dep atalady. Ýltrakúlgin sáýlesi teridegi bılırýbınniń ydyraýyna kómektesedi.
Náreste arnaı jasandy jaryq túsiretin sham astynda jatady. Balaǵa tek qana jórgekshe jáne kózine arnaıy kózildirik kıgizedi. Pedıatrlar, eger múmkindik bolsa, fototerapııa kezinde emizýdiń paıdasy tıetinin aıtady. Sırek jaǵdaılarda nárestege tamyrishilik suıyqtyq engizý qajet bolýy múmkin.
Eger bılırýbın deńgeıi óte joǵary bolmasa, onda fototerapııany úı jaǵdaıynda qoldanýǵa bolady. Ol úshin arnaıy optıkalyq-talshyqty kórpeshe qoldanylady.
• Fototerapııa kezinde balany árbir 2-3 saǵat saıyn tamaqtandyrý qajet, (kúnine 10-12 ret);
• Medqyzmetker sizdiń úıińizge kelip, sizge kórpesheni qoldanýyńyzdy, balanyń jaǵdaıyn qalaı baqylaý kerektigin úıretedi.
• Medqyzmetker kún saıyn kelip, balanyń salmaǵyn ólsheıdi, onyń qalaı qorektenip jatqanyn tekseredi, terisi men bılırýbın deńgeıin baqylap turady.
• Siz dymqyl jáne kir jórgekshelerdi sanap turýyńyz kerek.
Sary aýrý óte salmaqty aýyrtpalyq túsirgen kezde aýystyrylmaly qan quıý qajet bolýy múmkin. Bul em-sharanyń kózdegeni bala qany plazmasynyń basqa, jańa plazmaǵa aýystyrylýymen oryndalady. Sary aýrýdyń aýyr túrina shaldyqqan balalardyń bılırýbın deńgeıin túsirý úshin ımmýnglobýlındi ishke engizse jaqsy áser berýi múmkin.
Ádette nárestelerdiń sary aýrýy qaýipti emes. Ádette buǵan shaldyqqan kóptegen balalar emdelmeı-aq 1-2 apta ishinde saýyryp ketedi.
Bılırýbınniń óte joǵary deńgeıi mıdy zaqymdaýy múmkin. Bul jaǵdaı ıadrolyq sary aýrý dep atalady. Alaıda bul jaǵdaıdyń barlyǵy derlik, damymaı turyp anyqtalady.
Ádette, em-sharalardyń barlyńy oń nátıe beredi.
Bılırýbın deńgeıiniń shamadan tys kóterilýi, aýrýdyń asqynýy sırek kezdesedi, eger kezdese qalsa mynadaı bolýy múmkin:
• DTsP (balaldaǵy tserebraldy paralıch)
• Kereńdik
• Iadrolyq sary aýrý – mıdyń bılırýbınniń óte joǵary deńgeıiniń saldarynan zaqymdanýy
Barlyq náresteler ómiriniń 5-kúnine deıin, sary aýrýdy anyqtaý úshin dárigerge tekserýi kerek.
• Perzenthanada 24 saǵattan az bolǵan náresteler, 72 saǵatqa deıin tekserilý kerek
• 24-48 saǵat aralyǵynda perzenthanadan shyǵarylǵandar, 96 saǵatqa deıin tekseriledi.
• 48-72 saǵat aralyǵynda perzenthanadan shyǵarylǵandar, 120 saǵatqa deıin tekseriledi.
Eger balada qyzba (dene qyzýy kóterilse) bolsa nemese tábeti nasharlasa, sary aýrý bolý qaýpi bar degen sóz. Belgil bir toptaǵy balalar úshin sary aýrý qaýipti bolyp esepteledi.
Ádette sary aýrý asa QAÝIPTI EMES. Biraq, myna jaǵdaılarda pedıatrǵa qaralyńyz:
• Sary aýrýyń aýyr aǵymy bala qalsa (terisi ashyq sary túske oransa)
• Sary aýrý 2 aptadan artyq bolsa nemese basqa sımptomdar paıda bolsa.
• Ásirese aıaǵy jáne ókshesi sarǵaısa.
Nárestelerdiń sary aýrýy qalypty bolǵandyqtan ony aldyn-alý múmkin emes. Damý qaýpin túsirý úshin balany jıi ana sútimen tamaqtandyryp júrý kerek. Joq degende, kúnine 8-12 ret.
Barlyq júkti áıelder qan toby men anomaldy
antıdenelrge qarsy tekserilý kerek. Eger anasynda rezýs teris bolsa, onda náresteni tekserý qajet. Eger anasynda O(I)Rh+ qan toby bolsa tekserý qajet bolý múmkin.
Balanynyń ómiriniń birinshi 5 kúninde jaqsylap tekserip júrse, onda kóptegen asqynýlardy aldyn alýǵa bolady.
Náresteler sarǵyshtanýy; Neonataldy gıperbılırýbınemııa
Tegter:
bılırýbın
teri sarǵyshtaný
náresteler
erıtrotsıtter
emizý
sary tús
baýyr