Mazmuny
Zeıin jetkiliksizdigi jáne gıperaktıvtilik sındromy (ZJGS) – bul adamnyń qate damý protsesi. Mundaı adamdarda bir nársege nazar aýdara almaý, joǵary belsendilik tanyta almaý, minez-qulqyn erkin ıgere almaý nemese keıbir oılaryn qıystyra almaý sekildi sımptomdar baıqalady. Degenmen, ZJGS-qa dıagnoz qoıý úshin atalǵan minez-qulyqtyq sımptomdary tolyqqandy dáleldeme bola almaıdy.
ZJGS, negizi, bala kezde bastaý alady, desede, eseıgende de kezdesip qalýy ǵajap emes. Bul kóbinese balanyń minez-qulqynyń buzylysyna qarap anyqtalady. ZJGS qyz balalarǵa qaraǵanda, er balalarda kóptep kezdesip jatady.
ZJGS-tiń qandaı sebepterden týyndaıtyny áli kúnge deıin anyqtalǵan joq. Tek bir biletinimiz, bul aýrýdyń damýynda adamnyń tuqym qýalaýshylyq faktorlary men qoǵamdyq ortadaǵy faktorlary zor ról atqarady eken. Ǵalymdar zertteı kele ZJGS bar balamen, bul aýrýǵa shaldyqpaǵan balanyń mıynyń aıyrmashylyǵy bolatyndyǵyn anyqtapty.
ZJGS-tiń sımptomdary mynadaı 3 topqa bólinedi:
• Oıyn bir jerge shoǵyrlandyra almaıdy (alańǵasar);
• Aıaq astynan belsendilik tanytyp ketedi (gıperaktıvti);
• Minez-qulqyn ıgere almaıdy (ımpýlsıvti).
ZJGS-i bar adamdarda kóptep kezdesetin sımptom, olardyń zeıinsizdigi. Keıbireýlerde, gıperaktıvtiligi men ımpýlsıvtiligi basym kórinis beredi. Al úshinshi toptaǵylarda oıyn qııýlastyra almaý sekildi túrli sıpmtomdar bolady. Eger adamda, zeıin qoıa almaý sekildi sımptomdar bolsa, ondaıdy keıde zeıin jetkiliksizdigi sındromy (ZJS) dep ataıddy. Onyń ZJGS-tan qaraǵanda jeńilirek keledi.
Zeıinsizdik sımptomdary:
• Oıyn bir jerge shoǵyrlandyra almaıdy, mektepte, úıde keı bir nárselerli umytyp, nemese ońaı istiń ózin oryndaı almaı jatady;
• Oınap jatqan kezde qarapaıym tapsyrmalardy oryndaı almaı qınalyp jatady;
• Qandaı da bir adam sóılese, ony estimeıdi;
• Ár istiń qoldanylý tásilin meńgere almaıdy, mekteptegi, turmystaǵy tapsyrmalardy istese de aıaqtaı almaı qınalady;
• Sharalar men tapsyrmalardy uıymdastyrýda qınalady;
• Ondaı balalarǵa mıyna salmaq túsiretin tapsyrmalar (ásirese, sabaqta úıge berilgen tapsyrmalar) unamaıdy;
• Oıynshyqtaryn, qaryndashtaryn, kitaptaryn nemese qural-jabdyqtaryn jıi joǵaltady;
• Ár nársege kóńili aýyp kete beredi;
• Kúndelikti jumystar men áreketterin umytyp qala beredi.
Gıperaktıvtilik sımptomdary:
• Mazasyzdanyp, qol-aıaqtaryn qozǵalta beredi nemese otyrǵan oryndyǵyn tyqyldatyp uryp otyrady;
• Ózi sııaqty basqalar otyrǵan jerde, ol tynysh oryna almaıdy;
• Beı-bereket júgire beredi;
• Jáı salmyqty túrde, qalypty oınaı almaıdy;
• Ylǵyı júre beredi, ózin «taq bir, qozǵaltqysh aınaldyryp jatqandaı sezinedi»;
• Kóp sóıleıdi.
Impýlsıvtilik sımptomdary:
• Suraqty qoıyp bolǵansha, jaýap qaıtarady;
• Kezek kúte almaıdy;
• Ózgelerdi toqtata beredi nemese ura beredi (sóıleskende nemese oınaǵanda).
ZJGS-tyń bolýy múmkin dep, kúmándanǵan adam, arnaıy mamanǵan qaralýy tıis. ZJGS-ti anyqtaıtyn, dıagnozyn qoıatyn test túri joq. Dıagnozy tek, joǵaryda jazylǵan sımptomdar arqyly ǵana anyqtalady. Bala qashan ZJGS-qa shaldyqsa, onyń sımptomdaryn ata-anasy men muǵalimi de baǵamdaýǵa bolady.
ZJGS-qa ushyraǵan kóptegen balalar, keıin psıhologııalyq jaǵynan durys damymaı qalady, mysaly, kóńil-kúıi buzyla beredi, ashýshań bolyp ketedi, psıhoaktıvti zattardy paıdalanady, oqý úlgerimi nashar bolady nemese minez-qulqy nasha bolyp ósýi múmkin.
ZJGS-ti emdeý patsıent pen dáriger arasynda óz ara seriktestik dárejesinde júrgiziledi. Eger, patsıent bala bolsa, ata-anasy men muǵalimi de emdeýge qatysady. Emdeý úshin mynalar mańyzdy bolmaq:
• Naqty maqsat qoıý kerek;
• Dárilik nemese minez-qulyqtyq terapııany bastaý kerek;
• Alǵa qoıǵan maqsaty jaıynda, nátıje men dárilerdi qoldaný barymynda qandaıda bir kereǵar áserler týyndamaýy jaıynda dárigermen turaqty túrde keńesip turǵan jón.
Bul qabyldaýlar barysynda patsıent jaıynda qajetti aqparattar jınalýy kerek, sondaı-aq, ata-anasy men muǵalimi jaıynda da keıbir málimetter qajet bolýy múmkin.
Eger bulaı emdeý kómektespese, dárigerge tómendegideı jaıttardy oryndaý kerek:
• Naýqasta shynymen de ZJGS bar ma anyqtaý kerek;
• Budan da kúrdeli sımptomdardy týdyratyn aýrýdy anyqtaý kerek;
• Emdelý jospary tolyq oryndalyp jatqanyna kóz jetkizý kerek.
Aýrýǵa qarsy preparattar:
Minez-qulyqtyq terapııaǵa arnalǵan dári-dármekter ylǵı jaqsy nátıje kórsetedi. ZJGS kezinde qoldanatyn birneshe túrli dáriler bar. Olardy jeke qoldansa da, nemese basqa emdik sharalarmen yńǵaılastyryp qoldansa da bolady. Osylarǵa baılanysty nemese basqa da dárilerdi patsıenttiń qajettiligine qaraı jáne aýrý sımptomdaryna baılanysty tańdaýdy tek dáriger jasaıdy.
Psıhoyntalandyrýshy (kópshilikke údetkish atymen belgili) ZJGS-ti emdeýge arnalǵan jıi qoldanatyn dári bolyp tabylady. Bul preparattar údetkish dep atalǵanymen, negizinde tynyshtandyrý ásererin jaqsy ıgeredi.
ZJGS-qa qarsy preparattardy qoldanarda dárigerińizdiń úıretken qoldaný tásilin múqııat oryndańyz.
Keıbir dáriler janama áser beredi. Janama áserler bola qalǵan jaǵdaıda, dárigerge qaralyńyz. Múnkin ol dárini aýystyratyn basqa dári bar shyǵar, nemese onyń qabyldaý mólsherin azaıtýy yqtımal.
Terapııa
Naýqasty emdegendeı januıa músheleri ZJGS-pen baılanysty kúızelis sımptomdary bar adamdy durys túsinip, onyń áreketterine túsinistikpen qarap, onyń jaǵdaıdy erkin ıgerip ketýine barynsha yqpal etýler kerek.
ZJGS-tiń keń taralǵan túr – minez-qulyqtyq terapııasy. Bul emdeý tásili balalarǵa da, olardyń ata-analaryna da, qalypty ómir súrý úshin jáne minezderin durystaý úshin aıtarlyqtaı kómek beredi. ZJGS-tiń jeńil túri kezdesip jatsa, olardy dári-dármeksiz-aq, osy minez-qulyqtyq terapııa arqyly emdeýge bolady.
Qoldaýshy toptar patsıentke jáne onyń otbasyna basqa adamdarmen osyǵan uqsas máselelerde erkin áńgimelesýine kómektesýi múmkin.
ZJGS bar balaǵa kómek bolatyn basqa da keńester:
• Balanyń uzsaty men turaqty túrde áńgimelesińiz;
• Balanyń úı tapsyrmasyn oryndaýǵa, tamaqtanýyna, taza aýada serýendeýine turaqty túrde kóńil bólý úshin kúntizbe qurańyz. Sabaq kestesin taqalǵanda qaramaı, erterek rettep qoıyńyz;
• Balanyń aınalasyndaǵy kóńilin bóle beretin jaıttardy shekteńiz;
• Balanyń denssaýlyǵyna kóńil bólińiz, tamaq quramyndaǵy qunarly zattarǵa mán berińiz;
• Balanyń jetkilikti uıyqtap, tynyǵýyna kóńil bólińiz;
• Balanyń jaqsy minez-qulyqtaryn maqtap, marqaıtyp qoıyńyz;
• Balaǵa naqty, júıeli zańdylyqty úıretińiz.
ZJGS kezinde jaqsy áser beredi degen fototerapııa, tamaqqa qosymsha zattar qosý, sekildi alternatıti emdeý ádisteriniń paıdasy shamaly.
ZJGS uzaq ýaqytqa sozlatyn, sozylmly jaǵdaı bolyp tabylady. Eger ZJGS-ti durys emdemese, mynadaı jaıttarǵar soqtyrýy múmkin:
• Alkogol nemese shylym sekildi zııandy zattardy tutynady;
• Mektepte kóptegen jaısyzdyqtarǵa urynady;
• Juysynda turaqsyz bolady;
• Kóp zań buza berýi múmkin.
ZJGS-ke shaldyqqan kóptegen balalar eseıe kele zeıinsizdik, gıperaktıvtilik jáne ımpýlsıvtilik sekildi sımptomdardan zardap shetip ósedi. Al ZJGS-i bar eresekter túrli jaǵdaıdy ıgere almaıdy, óziniń minez-qulqyndaǵy yńǵaısyzdyótardy jasyryp, tuıyqtalýmen qınalady.
Eger siz mektep qyzmetkeri bolsańyz, balanyń damýynda ZJGS-tiń bar ekenine kúmándansańyz, dárigerge habalasyńyz. Siz dárigerge myna jaıttardy habarlaýyńyz kerek:
• Úıdegi máseleleri, mekteptegi ózimen jasty balalarǵa degen qarym-qatynasy jaıynda;
• ZJGS-ti emdeý úshin qabyldaýp júrgen dárileriniń janama áseri jaıynda;
• Kúızelis belgileri jaıynda.
Zeıin jetispeýshiligi sındromy (ZJS); Zeıin jetispeýshiligi jáne gıperaktıvtilik ssındromy (ZJGS); balalyq gıperkınezder.
Tegter:
zeıin shoǵyrlandyrýynyń buzylysy
gıperaktıvtilik
ımpýlsıvtilik
zeıinsizdik