Er de, áıel de bes negizgi sezimmen jaralǵan - kórý, estý, ıis sezý, túısik, dám ajyratý jáne sensorly sıgnaldardy qabyldaý qabiletine ıe. Bul sezimder fızıkalyq jaqyndasýda úlken ról atqarady. Bul, ásirese, uzaq ýaqyt boıy ǵylymı zertteý salasynan tys qalǵan jynystyq tartymdylyqtyń eń kúshti ıngredıentteriniń biri bolyp tabylatyn áıeldik ótkir ıis sezý sezimine qatysty.
Sán óndirýshiler men stılısterlerdiń baǵyndyra almaǵyn bir shyńy bar, ol seksýaldy seriktesterdi tartymdy etetin birden-bir faktor - ıis. Jasandy parfıýmniń ısi emes, adamnyń kádimgi jeke ısi. Adam, tabıǵatynan feromondar dep atalatyn hımııalyq baılanystardy óndirýge qabiletti, onyń arqasynda árbir jeke tulǵa ózindik ıiske ıe. Mine sol ıis, adamardyń bir-birine degen tartymdylyqty sezinýine yqpal jasaıdy. Bul hımııalyq protsess arqyly biz, qandaı da bir sebeptermen ózimizge bir adamdy súıikti ete alamyz jáne, sonymen qatar, keıbir adamdardy ózimizden sol hımııalyq bólindiniń áserimen jıerkendirip qoıamyz.
Árıne, mahabbat pen qumarlyq – kúrdeli emotsııalyq jaǵdaı bolyp tabylady. Onyń ishinde azdaǵan sáttilikter, bir shama kúsh-jiger, jáne kózge kórinbes bolsa da «hımııanyń» da úlesi bar. Bul taza bıologııalyq turǵydan qaraǵanda, atalmysh hımııalyq qosylystar - mıǵa, sizdiń mahabbat sezimderine joǵary daıyndyqta ekenińizdi bildiredi jáne odan basqa ómirge qajetti, sanaly sıgnaldardy jibermeı turý úshin áreket etedi. Bul sıgnaldar sizdiń mıyńyzdaǵy oılaý jáne logıkalyq qasıetterińizdi aınalyp ótip, sondaı-aq mıdyń emotsııaǵa jaýap beretin, mıdyń shoǵyrlandyrý protsessin retteıtin dán tárizdes denesin (Amigdala) baǵyndyryp alady. Sondyqtan kúshti mahabbat emotsııalary «ishte kóbelekter ushyn júrgendeı» sekildi sezimderdi týdyrýy múmkin.
Ózderińiz biletindeı, kúshti psıhologııalyq astasýlar ıispen baılanysty. Iisti eske alý arqyly sanaǵa, sol ıistiń ıesin jáne bútindeı sarqylmas emotsııany keltirýge bolady. Keıde bul ıis sezý túısiginiń ádetten tys qurylymynda bolady, ol bútindeı mı arqyly ótetin, basqa múshelerden aqparat tasymaldaıtyn nervterden erekshelenedi.Bul qurylym mıǵa kez-kelgen oqıǵalardyń emotsııalyq estelikterin qandaı da bir ıistik aqparatpen baılanystyrýǵa kómektesedi. Shıelenisken emotsııa jáne ıis sezý sezimi mańyzdy faktorlar bolyp tabylady; bul árıne tańqalarlyq, biraq áńgime jynystyq áýestik jaıynda órbigen kezde, áıelder úshin ıisi sezimi mańyzdy ról atqaratyny sózsiz.
Amerıkalyq Braýn ýnıversıtetiniń zertteýshileri «Sezimtal yntalandyrý jáne jynystyq qatynasqa baǵa berý» atty ǵylymı aspapty paıdalanyp, anyqtaýy boıynsha, áıelder jynystyq seriktestikti tańdaǵanda, eń aldymen ıiske asa mán beretini belgili boldy. Áıelderdiń jynystyq qozýy jaǵymdy ıistiń áserinen kúsheıip, jaǵymsyz ıisten basylady eken. Alaıda, ol jaǵdaıda «jaǵymdy» nemese «jaǵymsyz» ıis neni sheshe alady?
Mundaı, áıeldiń jynystyq tartymdylyǵyna ıistiń aıtarlyqtaı áseri bolatyny - salystyrmaly túrde jaqynda ǵana belgili boldy. Bul qubylystyń alǵashqy tujyrymdamasy óte erekshe boldy: áıelderdiń ıis ezý qyzmeti ovýlıatsııa kezinde shyńyna jetedi - aılyq etekkir tsıkli kezinde jıyrma tórt saǵattyń ishinde, ol júkti bolýy múmkin. Ǵalymdar osyny ekere kele áıeldiń ıis sezimi reprodýktıvtik fýnktsııada belgili bir ról atqarýy múmkin dep sanaıdy. Muny ǵalymdar ımmýndyq júıeni zerttemeı turyp - ártúrli aýrýlarǵa qarsy deneniń qorǵanysyn zertteı bastaǵanda dáleldeı almaǵan edi - sol kezde bul baılanystyń bar ekeni anyqtalǵan bolatyn.
Áıelder óz ımmýnıtetiniń gender jıyntyǵy arqyly olardy tolyqtyratyn erkekterdi tańdaıdy, ıaǵnı ózderiniń ıisterin tolyqtyra alady. Al keıbir erlerdiń genetıkalyq keshendi ımmýndyq genderi olardikine uqsasa, kerisinshe jıirkenderedi. Bul qyzyq kórinýi múmkin, biraq áıelder óz aǵzasy genderiniń ımmýndyq qorǵanysyn «ıis» arqyly dálme-dál sezine alady.
Nıý-Meksıko ýnıversıtetindegi evolıýtsııalyq psıhologııa mamany Krıstına Garver-Apgar jáne onyń áriptesteri áıelder men erkekterdiń ımmýnıtet genderiniń uqsastyǵyn anyqtady, áıelderdiń seriktesterine seksýaldyq tartylýy tómenirek boldy. Áıelder men olardyń seriktesteriniń, ımmýndyq geni uqsas bolsa, onda olarda jynystyq qatynasqa degen qulshynysy onsha bolmaıdy. Mundaı juptar, gendik jaǵdaıy úılesetin jutarmen salymtyrmaly túrde qaraǵanda óz serikterimen qalaýynsha qatynasqa túse almaıdy, tipti qatynas jasaýdan qashqalaqtaıdy.
Beımaza faktor bolyp – ımmýnıteti genderine uqsas erlermen qarym-qatynasta bolatyn áıelder , ásirese, ovýlıatsııa kezinde óz serigin emes, basqa er adamdy oılap turady. Jáne bul jynystyq qııal olardyń tek oılarynda ǵana emes, is júzinde de oryndalyp ketýi yqtımal. Mundaı áıelder bógde erlerdiń qushaǵyna ońaı qulaıtyn bolady. Immýndyq gender reaktsııasynyń 50 paıyzǵa jýyǵy, jynystyq qatynastan qashqalaqtaý jaǵdaılardyń 50% -ynda da kezdesedi.
Sondyqtan, eger áıel óziniń jynystyq qatynas jasaqan eriniń jaǵymdy ıisi týraly aıtsa, onyń jynystyq qushtarlyǵy tamyrynda jasyrylǵan evolıýtsııalyq adaptatsııadan ekenin túsinýge bolady. Ondaı kezde áıelder «esinen tanǵan kúıindegi» deńgeıde genetıkalyq jaǵynan úılesetin erlerge tartylady.
Derekkóz: Materıaldy daıyndaǵan medıtsına professory Almaz Sharman