Mazmuny
Insýlt neniń saldarynan bolady?
Insýlt paıda bolý qaýpine kim ushyraıdy?
Insýlttiń belgileri men sımptomdary qandaı?
Qalaı ınsýlttiń aldyn alýǵa bolady?
Mı – jumsaq, keýekti tin massasy. Ol bassúıekpen jáne mıdyń qabyǵy atalatyn úsh juqa membranalarmen qorǵalǵan. «Mı-julyn sarysýy» atalatyn suıyqtyq mıdy qorshaıdy. Suıyqtyq mıdyń qabyǵy arasyndaǵy keńistikte jáne qarynsha atalatyn mıdyń óziniń qýystarynda bolady.
Júıke jasýshalary júıesi boıynsha aqparat mıdan deneniń qalǵan aǵzalaryna jáne odan keri beriledi. Keıbir nervter mıdan kózge, qulaqqa jáne bastyń basqa aǵzalaryna barady. Basqa nervter julyn arqyly ótedi, mıdy deneniń basqa bólikterimen baılanystyrady.
Mıdyń jáne julynnyń sheńberinde glıaldyq jasýshalar (tirek jáne qorǵanys qyzmetin oryndaıtyn) júıke jasýshalaryn qorshaıdy jáne ornynda ustaıdy.
Mı bizdiń sanaly áreketimizdi (mysaly, júrý, sóıleý), sondaı-aq, organızmniń oılaýǵa táýeldi emes qyzmetin (mysaly, tynys alý) basqarady. Mı sezim aǵzalaryn (kórýdiń, estýdiń, túısinýdiń, ıis, dám sezýdiń), este saqtaýdy, kóńil-kúıdi, jáne minez erekshelikterin de basqarady.
Mıdyń úsh negizgi bóligi túrli qyzmetter túrin baqylaıdy:
- Mıdyń jarty sharlary— Mıdyń jarty sharlary mıdyń eń úlken bóligi. Olar ústinde ornalasqan. Olar bizge jan-jaqta ne bolyp jatqandyǵyn habarlaý úshin, al denemizge – ótip jatqan áreketke serpin qaıtarý úshin bizdiń sezim aǵzalarymyzdan aqparatty qoldanady. Jarty sharlar oqýǵa, oılaýǵa, úırenýge, sóıleýge jáne kóńil-kúıge qabiletti baqylaıdy. Mı eki jarty sharǵa bólinedi – sol jáne oń, olardyń árqaısysy qyzmettiń jeke túrlerin baqylaıdy. Oń jarty shar deneniń sol jaq bulshyq etiniń qyzmetin, sol jarty shar deneniń oń jaq bulshyq etiniń qyzmetin baqylaıdy.
- Mıshyq —Mıshyq jarty sharlardyń astynda mıdyń artqy jaǵynda bolady. Ol tepe-teńdik sezimin jáne júrý, sóıleý sekildi kúrdeli áreketti baqylaıdy.
- Mı dińgegi—Mı dińgegi mıdy julynmen jalǵastyrady. Ol ashyǵý sezimin jáne shóldeýdi baqylaıdy. Sonymen qatar, ol tynys alý úrdisin, dene temperatýrasyn, arterıaldyq qysymdy jáne organızmniń basqa negizgi qyzmetin baqylaıdy.
Insýlt – shuǵyl medıtsınalyq kómekti qajet etetin aýrý. Insýlt mıǵa qan kelýi toqtaǵan kezde paıda bolady. Mıǵa qan kelýi toqtaǵan birneshe mınýtten keıin mı jasýshalary tirshiligin joıa bastaıdy.
Insýlttiń eki túri bar. Jıi kezdesetin túri – ıshemııalyq ınsýlt, mıdyń qantamyrynyń trombymen bitelýine baılanysty. Basqa túri – gemorragııalyq ınsýlt – qan tamyrynyń jarylýymen jáne mıǵa qan quıylýymen baılanysty. «Mını-ınsýltter» nemese tranzıtorlyq ıshemııalyq shabýyldar mıdyń qanmen qamtamasyz etilýiniń qysqa merzimdik toqtaýynda bolady.
Insýlttiń sımptomdary:
- Bettiń, qoldyń nemese aıaqtyń kenetten jansyzdanyp, uıyp qalýy nemese álsizdigi (ásirese, deneniń bir jaǵynda)
- Kenetten tejelý, sóıleýde nemese sózdi túsinýde másele paıda bolýy
- Bir nemese eki kózdiń kenetten kórýiniń nasharlaýy
- Kenetten júrýdegi másele paıda bolýy, bas aınalýy, tepe-teńdikti nemese qımyl úılesimin joǵaltý
- Kenetten sebepsiz kúshti bas aýyrsynýy
Eger osy sımptomdardyń biri baıqalsa, aýrýhanaǵa shuǵyl emdeýdi bastaý úshin kóriný qajet. Insýlttiń shuǵyl emdeýi onyń damýyn trombty tez eritý arqyly nemese qan ketýin toqtatý arqyly toqtatýǵa tyrysý. Reabılıtatsııalyq emdeý adamdarǵa ınsýlttiń nátıjesi – múgedektikti jeńýge kómektesedi. Qandy suıyltýǵa baǵyttalǵan dárilik emdeý ınsýlttiń jıi qoldanylatyn ádisi.
Ishemııalyq ınsýlt
Ishemııalyq ınsýlt mıǵa ottegige qanyqqan qandy jetkizetin arterııanyń bitelýinde paıda bolady. Bitelý ıshemııalyq ınsýlttiń de sebebi - tromby saldarynan bolady.
Ishemııalyq ınsýlttiń eki túri bar: trombolııalyq jáne embolııalyq. Trombolııalyq ınsýltte qan uıyndysy (tromb) mıǵa qan jetkizetin arterııada túziledi.
Embolııalyq ınsýltte qan uıyndysy nemese basqa zattek (mysaly túıindaq nemese maı materıaly) qan aǵymymen mıdyń arterııasyna túsedi. (qan aǵymymen qozǵalatyn tromb nemese túıindaqtyń bólikshesi embol atalady).
Insýlttiń eki túrinde de tromb nemese túıindaq ottegimen qanyqqan qannyń mıǵa barýyn tejeıdi.
Gemorragııalyq ınsýlt
Gemorragııalyq ınsýlt arterııanyń jarylýynda jáne mıǵa qan quıylýynda paıda bolady. Aqqan qan jaǵynan qysym mıdyń jasýshalaryn zaqymdaıdy.
Gemorragııalyq ınsýlttiń eki túri bolady: mı ishilik jáne sýbarahnoıdaldyq.
Mı ishilik túrinde qantamyrynyń jarylýy jáne qan quıylýy mıdyń ózinde bolady.
Sýbarahnoıdaldyq túrinde qantamyrynyń jarylýy jáne qan quıylýy mıdyń betinde bolady. Bul kezde qan quıylýy mıdyń ishki jáne ortańǵy qabyǵynyń arasynda bolady.
Eki túrinde de qan quıylýy saldarynan mıdyń isinýi jáne bassúıek ishilik qysymnyń artýy paıda bolady. Isiný jáne qysym mıdaǵy jasýshalar men tinderdi zaqymdaıdy.
Insýlt neniń saldarynan bolady?
Ishemııalyq ınsýlt jáne tranzıtorlyq ıshemııalyq shabýyl
Ishemııalyq ınsýlt jáne tranzıtorlyq ıshemııalyq shabýyl (TISh) mıǵa ottegimen qanyqqan qandy jetkizetin arterııanyń bitelýinde paıda bolady. Ishemııalyq ınsýlt jáne tranzıtorlyq ıshemııalyq shabýyldyń paıda bolý qaýpi kóptegen aýrýlarda artady.
Mysaly, ateroskleroz kezinde túıindaq atalatyn maıly zattekter arterııalardyń ishki qabyrǵasynda jınaqtalady. Birtindep túıindaq qataıady jáne arterııanyń sańylaýyn taryltady, bul kezde tinder men aǵzalarǵa (mysaly, mıǵa jáne júrekke) qan barýy shekteledi.
Arterııadaǵy túıindaq jarylýy múmkin. Trombotsıtter túıindaqtyń zaqymdanǵan jerinde jınaqtalady jáne tromb túzip, jabysady. Bul trombylar arterııany ishinara nemese tolyǵymen biteýi múmkin.
Túıindaqtar organızmniń kez kelgen arterııasynda túzilýi múmkin, onyń ishinde, júrektiń, mıdyń jáne moıynnyń arterııalarynda.
Moıynnyń eki jaǵyndaǵy eki negizgi arterııalar uıqy arterııasy atalady. Bul arterııalar ottegige qanyqqan qandy mıǵa, betke, shash túbine jáne moıynǵa jetkizedi.
Túıindaqtar uıqy arterııasynda jınaqtalǵanda uıqy arterııasynyń aýrýy atalatyn jaǵdaı paıda bolady. Uıqy arterııasynyń aýrýy kóptegen ıshemııalyq ınsýlttiń jáne TISh sebebi bolady.
Arterııanyń qabyrǵasynan tromby nemese túıindaqtyń bóligi ajyraǵanda embolııalyq ınsýlt (ıshemııalyq ınsýlttiń túri) nemese TISh damýy múmkin.
Tromb nemese túıindaq qan aǵymymen qozǵalyp, mıdyń arterııasynyń birinde turyp qalýy múmkin. Bul arterııadaǵy qan aǵymynyń toqtaýyn jáne mıdyń jasýshalarynyń zaqymdanýyn týyndatady.
Júrek jáne qan aýrýlary da trombynyń jáne ınsýlttiń nemese TISh paıda bolýynyń sebebi bolýy múmkin. Mysaly, júreksheniń fıbrıllıatsııasy (JF) embolııalyq ınsýlttiń jıi sebebi.
JF kezinde júrektiń joǵarǵy kameralary tym tez jáne udaıy emes yrǵaqpen jıyrylady. Nátıjesinde, qannyń az kólemi júrekte qalady. Qan irkilýinde júrektiń kameralarynda tromby túzilýiniń qaýpi artady.
Ishemııalyq ınsýlt jáne TISh arterııalardyń aterosklerozben zaqymdanýy saldarynan damýy múmkin. Bul zaqymdanýlar shaǵyn arterııalarda kezdesedi jáne qannyń mıǵa barýyn tejeıdi.
Gemorragııalyq ınsýlt
Mıdaǵy kenetten qan ketýi gemorragııalyq ınsýltti týyndatady. Qan quıylýy nátıjesinde mıdyń isinýi paıda bolady jáne bassúıek ishilik qysym artady. Isiný jáne bassúıek ishilik qysym mıdyń jasýshalaryn jáne tinderin zaqymdaıdy.
Gemorragııalyq ınsýlt joǵary arterıaldyq qysymnyń, anevrızmanyń jáne arterııalyq-venalyq malformatsııalardyń (AVM) saldarynan paıda bolýy múmkin.
“Arterıaldyq qysym ” – bul júrek qandy aıdaıtyn kezde qannyń arterııalardyń qabyrǵasyna túsiretin kúshi. Eger arterıaldyq qysym artatyn bolsa, jáne uzaq ýaqyt boıy joǵary bolyp qalsa, bul organızmdegi túrli buzylystarǵa aparady.
Anevrızma – bul arterııanyń qabyrǵasynyń shar tárizdi dóńestigi, ol sozylýy jáne jarylýy múmkin. AVM – bul zaqymdanǵan arterııalar men venalardyń órimi, ol da mıda jarylýy múmkin. Joǵary arterıaldyq qysym anevrızmasy nemese AVM bar adamdarda gemorragııalyq ınsýlt paıda bolý qaýpin arttyrady.
Insýlt paıda bolý qaýpine kim ushyraıdy?
Organızmniń
keıbir erekshelikteri, aýrýlar, daǵdylar ınsýlttiń nemese tranzıtorlyq ıshemııalyq shabýyldyń paıda bolý qaýpin arttyrýy múmkin. Olardy qaýip faktorlary ataıdy.
Qaýip faktorlary kóp bolǵan saıyn, ınsýlttiń paıda bolý qaýpi de joǵary. Joǵary arterıaldyq qysym jáne temeki shegý sekldi qaýip faktorlaryn emdeýge nemese baqylaýǵa bolady. Jas pen jynys sekildi basqa qaýip faktorlary baqylaýǵa kelmeıdi.
Insýlttiń paıda bolýynyń negizgi faktorlary:
- Joǵary arterıaldyq qysym. Joǵary arterıaldyq qysym – ınsýlttiń damýynyń negizgi qaýip faktory. Arterıaldyq qysym joǵary sanalady, eger uzaq ýaqyt boıy 140/90 mm.syn.baǵ.deńgeıinde nemese odan asatyn bolsa. Eger qant dıabeti bolsa nemese búırektiń sozylmaly aýrýy bolsa, 130/80 mm.syn.baǵ. jáne odan asatyn deńgeı joǵary sanalady. (mm.syn.baǵ. - mıllımetr synap baǵany - arterıaldyq qysymdy ólsheýde qoldanylatyn birlik).
- Temeki shegý. Temeki shegý qantamyrlaryn zaqymdaýǵa jáne arterıaldyq qysymdy arttyrýǵa qabiletti. Temeki shegý nátıjesinde otteginiń qajetti kólemin organızmniń barlyq tinderine jetkizý tómendeıdi. Passıvti temeki shegý de qantamyrlaryn zaqymdaýy múmkin.
- Dıabet. Dıabet organızmniń ınsýlındi sińirýiniń buzylysynda nemese jetkiliksiz óndirilýiniń saldarynan qandaǵy qanttyń joǵary deńgeıimen sıpattalatyn aýrý. Insýlın – qantty organızmniń jasýshalaryna jetkizýdi qamtamasyz etetin gormon, jasýshalarda energııa alý úshin qoldanylady.
- Júrek aýrýlary. Júrektiń ıshemııalyq aýrýy (koronarlyq arterııalardyń aýrýy), kardıomıopatııa, júrektiń jetkiliksizdigi jáne júreksheniń fıbrıllıatsııasy da trombynyń túzilýine yqpal etedi, trombylar ınsýltke aparýy múmkin.
- Mıdyń anevrızmalary nemese arterııalyq-venalyq malformatsııalar (AVM). Anevrızma – bul arterııanyń qabyrǵasynyń shar tárizdi dóńestigi, ol sozylýy jáne jarylýy múmkin. AVM – bul zaqymdanǵan arterııalar men venalardyń órimi, ol da mıda jarylýy múmkin. AVM týǵannan bolýy múmkin, biraq, kóbinese, olar jarylǵanǵa deıin anyqtalmaıdy.
- Jasy jáne jynysy. Insýlttiń paıda bolý qaýpi jas ulǵaıǵan saıyn artady. Jas kezde ınsýlt áıelderge qaraǵanda erlerde jıi kezdesedi. Biraq, ınsýltten áıelder ólim-jitimge jıi ushyraıdy. Uryqtanýǵa qarsy tabletkalardy qabyldaǵan áıelderde ınsýlttiń paıda bolý qaýpi birshama joǵary .
- Insýltke nemese TISh shaldyǵýdyń jeke nemese otbasylyq tarıhy. Eger sizde ınsýlt bolsa, onyń qaıtalaný qaýpi óte joǵary. TISh kezinde, aýrýdyń otbasylyq tarıhy bolýynda ınsýlttiń paıda bolý qaýpi joǵary.
Insýlttiń paıda bolýynyń basqa da qaýip faktorlary bar, olardyń kópshiligin baqylaýǵa alýǵa bolady:
- Alkogol jáne narkotık tutyný, kokaın, amfetamın jáne basqasyn qosa.
- Qandaǵy zııandy holesterınniń joǵary deńgeıi
- Dene belsendiliginiń bolmaýy
- Durys tamaqtanbaý
- Semizdik
- Kúızelis jáne depressııa
- Vaskýlıt (qantamyrlarynyń qabynýy) jáne qannyń uıýynyń buzylysy sekildi keıbir aýrýlar
Salaýatty ómir saltyn ustaný ınsýlttiń qaýpin azaıtýy múmkin. Keıbir adamdarǵa ınsýlttiń paıda bolý qaýpin azaıtý úshin dárilik preparattardy qabyldaý qajet.
Keıde ınsýlt qandaı da bir belgili qaýip faktorlarynsyz da paıda bolýy múmkin.
Insýlttiń belgileri men sımptomdary qandaı?
Kóbinese, ınsýlttiń sımptomdary tez damıdy. Biraq, keıde olardyń damýy birneshe saǵatta nemese kúnde bolady.
Sımptomdary ınsýlttiń túrine jáne mıdyń zaqymdanǵan bóliginiń ornalasýyna baılanysty bolady. Ár naýqasta sımptomdardyń uzaqtyǵy men aıqyndyǵy ár túrli bolýy múmkin.
Insýlttiń sımptomdary:
__Kenet álsizdik
Paralıch (saldaný) nemese bettiń, qoldyń, aıaqtyń jansyzdanyp, uıyp qalýy, ásirese, deneniń bir jaǵynda
Estiń qalypty bolmaýy
Sóıleý men túsinýdegi máseleler
Bir nemese eki kózdiń de kórýindegi buzylystar
Tynys alýdaǵy máseleler
Bas aınalýy, júrýdegi qıyndyqtar, tepe-teńdikti nemese qımyl úılesimin joǵaltý jáne túsiniksiz qulaýlar
Esten taný
Kenet jáne kúshti bas aýyrsynýy__
Tranzıtorlyq ıshemııalyq shabýyl (TISh) kezinde ınsýlt kezindegideı sımptomdar paıda bolady. Biraq, TISh sımptomdary ádette, 1-2 saǵattan az sozylady (keıde 24 saǵatqa deıin bolýy da múmkin).TISh ómirde bir ret, sondaı-aq, birneshe ret paıda bolýy múmkin.
Bastapqyda TISh ınsýltten aıyrmashylyǵyn baıqaý qıyn. Barlyq ınsýltke uqsaıtyn sımptomdar shuǵyl medıtsınalyq járdem kórsetýdi qajet etedi.
Eger ózińizde nemese qasyńyzdaǵy adamda TISh nemese ınsýlt sımptomy paıda bolýyn baıqasańyz, dereý «103» telefony arqyly shuǵyl medıtsınalyq járdem qyzmetine habarlasyńyz. Ózdiginshe aýrýhanaǵa jetýge nemese basqa bireýdiń aparýyna jol bermeńiz. Shuǵyl medıtsınalyq járdem aýrýhanaǵa jeter jolda qajetti emdeýdi jasaı alady. Insýlt kezinde ár mınýt qymbat.
Insýlttiń asqynýlary
Insýltten keıin sizde kelesi asqynýlar paıda bolýy múmkin:
- Tromby jáne bulshyq et álsizdigi. Uzaq tósekte bolý aıaqtyń tereń kóktamyrynda (venada) tromby damý qaýpin arttyrady. Sondaı-aq, bul bulshyq etiniń álsizdigine jáne ıkemdiliginiń azaıýyna aparýy múmkin.
- Jutýdaǵy máseleler jáne pnevmonııa. Eger ınsýltte jutý kezinde qatysatyn bulshyq etter zaqymdansa, taǵam tutyný jáne ishýde qıyndyqtar paıda bolýy múmkin. Sondaı-aq, ókpege taǵamnyń jáne sýsynnyń bólikteri túsý qaýpine ushyraýyńyz múmkin. Osylaı bolǵanda pnevmonııa damýy múmkin.
- Nesep qabyn baqylaı almaý. Keıde ınsýlt kezinde nesep shyǵarý aktisine jaýapty bulshyq etter zaqymdanady. Ózdiginshe nesep shyǵara alatyn bolǵanǵa deıin nesep kateterin (nesepqapqa qoıylatyn tútik) qoıý qajet bolýy múmkin. Bul kateterlerdi qoldaný nesep joldarynyń ınfektsııasyna aparýy múmkin. Sondaı-aq, ınsýltten keıin ishekti baqylaýdy joǵaltý nemese ishtiń qatýy paıda bolýy múmkin.
Emdeýshi dáriger naýqastaǵy sımptomdardyń, aýrýdyń medıtsınalyq tarıhynyń, tekserý málimetteriniń jáne zertteýler nátıjeleriniń negizinde ınsýlt dıagnozyn qoıady.
Dáriger ınsýlttiń paıda bolý túrin, sebebin, mıdyń zaqymdanǵan aýmaǵynyń ornalasýyn, qan quıylýy bolýyn anyqtap, naqtylaýy qajet.
Eger dáriger naýqasta tranzıtorlyq ıshemııalyq shabýyl (TISh) bolýyn anyqtasa, ınsýlttiń aldyn alý úshin onyń sebebin izdeıdi.
Aýrýdyń tarıhy jáne medıtsınalyq tekserý
Dáriger sizdi nemese otbasynyń múshelerinen sizde ınsýlt paıda bolýynyń qaýip faktorlary bolýy jóninde surastyrady. Mundaı faktorlarǵa jatatyndar: joǵary arterııalyq qysym, temeki shegý, ınsýltpen aýyrýdyń jeke nemese otbasylyq tarıhy. Dáriger sizdegi sımptomdar jáne olardyń paıda bolý ýaqyty týraly da suraıdy.
Medıtsınalyq tekserýde dáriger sizdiń mentaldyq (tárbıe jáne ómirlik tájirıbe nátıjesinde qalyptasqan) qyzmetińizdi, qımyl úılesimin jáne tepe-teńdikti tekseredi. Sonymen qatar, ol bettiń, qol-aıaqtyń uıyp, jansyzdanýyn, estiń qalypty bolmaýyn, sóıleý men kórýdegi máselelerdi tekseredi.
Dáriger uıqy arterııasynyń aýrýlarynyń belgilerin izdeıdi – bul ıshemııalyq ınsýlttiń jıi sebebi. Stetoskop arqyly uıqy arterııasyn tyńdaıdy. Ysqyratyn dybys – shýdyń bolýy uıqy arterııasyndaǵy túıindaqtyń bolýy saldarynan qan aǵymynyń kelýiniń ózgerýin nemese azaıýyn kýálandyrady.
Dıagnostıkalyq tekserýler jáne protsedýralar
Insýlt pen TISh anyqtaý úshin dáriger kelesi tekserýlerdi usynady:
Mıdyń kompıýterlik tomografııasy (KT)
Mıdyń kompıýterlik tomografııasy (KT) – rentgen sáýleleriniń kómegimen mıdyń aıqyn, tolyq sýretin alýǵa múmkindik beretin, aýyrsynýsyz tekseris. Tekserýdiń bul túri, kóbinese, ınsýlt bolǵannan keıin birden ótkiziledi.
KT ınsýlt kezindegi qan ketýin nemese mı jasýshalarynyń zaqymdanýyn kórsetedi. Sondaı-aq, tekserý sımptomdardyń sebebin quraıtyn basqa da mıdyń aýrýlaryn anyqtaýǵa múmkindik beredi.
Mıdyń magnıttik-rezonanstyq tomografııasy (MRT)
Aǵzalar men deneniń qurylymynyń aıqyn sýretin alý úshin MRT kezinde radıotolqyndar jáne magnıtter qoldanylady. Bul tekseris kezinde mı tininiń ózgeristeri jáne mı jasýshalarynyń zaqymdanýy anyqtalýy múmkin.
MRT tekserisi KTornyna nemese oǵan qosymsha túrde taǵaıyndalýy múmkin.
Kompıýterlik tomografııalyq angıografııa jáne magnıttik-rezonanstyq angıografııa
KT-angıografııada (KTA) jáne magnıttik-rezonanstyq angıografııada (MRA) mıdaǵy iri qan tamyrlaryn kórýge bolady. Bul tekserýler dárigerge trombynyń ornalasýy jáne mıdaǵy qan aǵymy týraly aqparat beredi.
Karotıdtik sonografııa
Karotıdtik sonografııa – aýyrsynýsyz jáne zııansyz tekserý, bul kezde uıqy arterııasynyń qabyrǵasyn ishinen tekserý úshin ýltradybys qoldanylady. Bul arterııalar mıǵa ottegimen qanyqqan qandy jetkizedi.
Karotıdtik sonografııada uıqy arterııasyndaǵy aterosklerozdyq túıindaqtar jáne tarylýlar bolýyn kórýge bolady.
Bul tekserýge ýltradybystyq dopplerografııa jatady. Ýltradybystyq dopplerografııa – arnaıy test, ol arqyly tamyrlardaǵy qan aǵymynyń jyldamdyǵy men baǵyty týraly aıtýǵa bolady.
Karotıdtik angıografııa
Karotıdtik angıografııa – bul uıqy arterııasyn kórneki etý úshin boıaǵysh jáne arnaıy rentgen sáýleleri qoldanylatyn ádis.
Bul tekserýdiń barysynda kateter atalatyn tútik shaptyń aýmaǵynda (jambastyń joǵary tusynda) ornalasqan arterııaǵa ornatylady. Osydan keıin tútik joǵary qaraı uıqy arterııasynyń bireýine jyljıdy. Dáriger kontrastylyq zattekti osy arqyly uıqy arterııasyna engizedi.
Boıaǵysh arterııalardy rentgen sýretterinde kórinetindeı etýge kómektesedi.
Júrek tekserýleri
Elektrokardıografııa (EKG)
EKG – qarapaıym, aýyrsynýsyz tekserý, ol júrektiń elektrlik belsendiligin tirkeıdi. Tekserý júrektiń jıyrylýynyń jıiligin jáne yrǵaǵyn kórsetedi (udaıylyǵyn). EKG kezinde júrektiń ár bóligi arqyly ótken kezdegi elektr sıgnaldarynyń kúshi men sınhrondyǵy da tirkeledi.
EKG júrek máselelerin anyqtaýǵa kómektesedi, olardyń ınsýltke aparýy múmkin.
Mysaly, tekserý barysynda júreksheniń fıbrıllıatsııasy nemese júrek talmasy anyqtalýy múmkin.
Ehokardıografııa
Ehokardıografııa (EhoKG) - aýyrsynýsyz tekserý, bul kezde dybys tolqyndary júrektiń beınesin alý úshin qoldanylady.
Tekserý júrektiń ólshemi men pishini, júrek kamerasy men qaqpaqshalary týraly aqparat alýǵa kómektesedi.
EhoKG júrektegi tromby jáne aorta máselesin anyqtaýǵa múmkindik beredi. Aorta – basty arterııa, ol ottegimen qanyqqan qandy júrekten deneniń barlyq bólikterine taratady.
Qan taldaýy
Dáriger qan taldaýyn ınsýltti anyqtaý úshin qoldanady.
Qandaǵy qant deńgeıin anyqtaý (glıýkoza). Qandaǵy glıýkozanyń tómen deńgeıinde ınsýltke uqsaıtyn sımptomdar bolýy múmkin.
Qandaǵy trombotsıtter mólsherin anyqtaý. Trombotsıtter –qannyń uıýyna kómektesetin qan jasýshalary. Trombotsıtterdiń aýytqyly deńgeıi – qan uıýynyń buzylysynyń nemese trombozdyq buzylystardyń (uıýdyń jetkiliksizdigi) belgisi bolýy múmkin.
Sondaı-aq, dáriger qan taldaýyn qannyń uıýynyń ýaqytyn ólsheý úshin qoldanady. Eki tekserý –protrombınge (PT) jáne protrombındik ýaqytqa (PTÝ) – qannyń qalypty uıýynyń jaǵdaıyn kórsetedi.
Insýltti emdeý onyń túrine baılanysty (ıshemııalyq nemese gemorragııalyq). Tranzıtorlyq ıshemııalyq shabýyldy emdeý (TISh) onyń sebebine, bastalǵannan ótken ýaqytyna, sımptomdaryna, basqa aýrýlardyń bolýyna baılanysty.
Insýlt jáne TISh shuǵyl medıtsınalyq járdemdi qajet etedi. Eger Sizde ınsýlt sımptomdary bolsa, shuǵyl medıtsınalyq járdem kórsetý qyzmetine habarlasyńyz. Ózdiginshe aýrýhanaǵa jetýge nemese basqa bireýdiń aparýyna jol bermeńiz. Shuǵyl medıtsınalyq járdem aýrýhanaǵa jeter jolda qajetti emdeýdi jasaı alady. Insýlt kezinde ár mınýt qymbat.
Bastapqy emdeýdi alǵannan keıin dáriger ınsýlttiń qaýip faktorlaryn emdeýge jáne asqynýynyń aldyn alýǵa tyrysady.
Ishemııalyq ınsýltti jáne tranzıtorlyq ıshemııalyq shabýyldy emdeý
Ishemııalyq ınsýlt jáne tranzıtorlyq ıshemııalyq shabýyl (TISh) mıǵa ottegimen qanyqqan qandy jetkizetin arterııanyń bitelýinde paıda bolady. Qan tamyrlarynyń bitelýi kóbinese, ıshemııalyq ınsýltqa jáne tranzıtorlyq ıshemııalyq shabýylǵa aparatyn trombylarǵa baılanysty.
Ishemııalyq ınsýltti jáne tranzıtorlyq ıshemııalyq shabýyldy emdeý úshin dárilik preparattar jáne medıtsınalyq em-sharalar qoldanylady.
Dárilik preparattar
Plazmınogendi tindik belsendirgish (PTB) atalatyn dárilik preparat mıdaǵy arterııalardyń trombysyn erite alady. PTB kóktamyr arqyly engiziledi. Qajetti áserdi alý úshin bul dárilik preparat sımptomdar bastalǵan 4 saǵat ishinde qoldanylýy qajet, Ońtaılysy, sımptomdardyń basynan neǵurlym tezirek engizilýi qajet.
Eger qandaı da bir sebeptermen dáriger naýqasqa PTB taǵaıyndaı almasa, antıagreganttyq dárilik preparattardy qabyldaýǵa bolady. Mysaly, ınsýlt bastalǵannan 48 saǵat ishinde aspırın berilýi tıis. Antıagreganttyq dárilik quraldar trombotsıtterdiń jabysýyn jáne trombylardyń qalyptasýynyń aldyn alady.
Sondaı-aq, dáriger antıkoagýlıanttardy (qandy suıyltatyn preparattar) taǵaıyndaıdy. Bul dáriler jańa trombylardyń ósýin jáne qalyptasýynyń aldyn alady.
Medıtsınalyq em-sharalar
Uıqy arterııalarynyń aýrýlary bolýynda dáriger karotıdtik endarterektomııany nemese uıqy arterııasyndaǵy teri arqyly koronarlyq aralasýdy jasaıdy. Keıde bul em-shara angıoplastıka atalady. Bul em-sharalar bitelgen uıqy beziniń sańylaýyn keńeıtýge baǵyttalǵan.
Ǵalym-medıkter ıshemııalyq ınsýltti emdeýdiń basqa em-sharalarynyń tıimdiligin zertteıdi, mysaly, arterııa ishilik trombolızıs jáne tserebraldyq ıshemııa kezindegi mehanıkalyq embolektomııa.
Arterııa ishilik trombolızıste kateter atalatyn uzyn ıkemdi tútik shaptyń aýmaǵynda (jambastyń joǵary tusynda) ornalasqan arterııaǵa ornatylady. Osydan keıin tútik joǵary qaraı usaq uıqy arterııasyna jyljıdy. Ol arqyly dáriger mıdaǵy trombyny buzatyn dárilik preparattardy engize alady.
Tserebraldyq ıshemııa kezindegi mehanıkalyq embolektomııa barysynda arterııadan trombylar alyp tastalynady. Bul kezde kateter uıqy arterııasy arqyly mıdyń zaqymdalǵan bóligine ótkiziledi. Osydan keıin tromb arterııadan kateter arqyly alynady.
Gemorragııalyq ınsýltti emdeý
Gemorragııalyq ınsýlt arterııanyń jarylýynda jáne mıǵa qan quıylýynda paıda bolady. Ony emdeýdiń birinshi qadamy mıdaǵy qan ketýin izdeýge jáne sebebin joıýǵa baǵyttalǵan.
Ishemııalyq ınsýltten aıyrmashylyǵy - gemorragııalyq ınsýltti emdeýde antıagreganttar jáne qandy suıyltatyn preparattar qoldanylmaıdy, sebebi, olar qan ketýin kúsheıtýi múmkin.
Eger siz antıagreganttar jáne qandy suıyltatyn preparattar qabyldaıtyn bolsańyz jáne osy kezde sizde gemorragııalyq ınsýlt paıda bolsa, bul dárilerdi qabyldaýdy dereý toqtatý qajet.
Eger joǵary arterıaldyq qysym mıǵa qan quıylýynyń sebebi bolsa, dáriger ony tómendetý úshin dári taǵaıyndaıdy. Bul qannyń ári qaraı ketýiniń aldyn alady.
Hırýrgııalyq emdeý gemorragııalyq ınsýltti emdeýde qajet bolýy múmkin. Operatsııalardyń birneshe túri bar - anevrızmany klıpteý (qysqysh salý), spıraldyq embolızatsııa jáne arterııalyq-venalyq malformatsııany (AVM) qalpyna keltirý.
Anevrızmany klıpteý jáne spıraldyq embolızatsııa
Eger anevrızma (arterııanyń qabyrǵasyndaǵy shar tárizdi dóńestik) ınsýlttiń sebebi bolsa, dáriger anevrızmany klıpteýdi jáne spıraldyq embolızatsııany usynýy múmkin.
Anevrızmany klıpteý anevrızmany mıdyń qan tamyrlarynan oqshaýlaý maqsatynda jasalady. Bul operatsııa anevrızma aýmaǵyndaǵy qan ketýin toqtatýǵa kómektesedi, sondaı-aq, onyń qaıta jarylýynyń aldyn alady.
Em-shara kezinde hırýrg mıda tilik jasaıdy jáne anevrızmanyń túbinde kishkentaı qysqysh ornalastyrady. Operatsııa jalpy narkozben jasalady. Operatsııadan keıin birneshe kún boıy qarqyndy emdeý bólimshesinde baqylaýda bolý qajet.
Spıraldyq embolızatsııa - anevrızmany emdeýdiń asa kúrdeli emese em-sharasy. Hırýrg kateter atalatyn tútikti shaptyń aýmaǵyndaǵy arterııaǵa ornalastyrady. Ári qaraı tútik joǵaryǵa anevrızma ornalasqan jerge jyljıdy.
Osydan keıin tútik arqyly anevrızmaǵa kishkentaı spıral engiziledi. Spıral trombynyń qalyptasýyna yqpal etedi, ol anevrızmadaǵy qan aǵymyn tejeıdi jáne onyń qaıta jarylýynyń aldyn alady.
Spıraldyq embolızatsııa jalpy narkozben, aýrýhanada jasalady.
Arterııalyq-venalyq malformatsııany (AVM) qalpyna keltirý
Eger AVM ınsýlttiń sebebi bolsa, dáriger ony qalpyna keltirýdi usynýy múmkin (AVM – mıdaǵy aqaýly, jarylýy múmkin arterııalar men venalardyń órimi). AVM qalpyna keltirý mıdaǵy qaıta qan ketýiniń paıda bolýynyń aldyn alýǵa kómektesedi.
AVM qalpyna keltirýdiń birneshe ádistemesi bar:
- AVM alyp tastaý operatsııasy
- AVM qan tamyrlaryna qan aǵymyn tejeıtin arnaıy zattekterdi engizý
- Qantamyrlaryn sklerozdaý úshin radıatsııa qoldaný
Insýlttiń faktorlaryn emdeý
Insýltti nemese TISh negizgi emdeýden keıin dáriger qaýip faktorlaryn emdeıdi. Qaýip faktorlaryn emdeý úshin dáriger ómir saltyn ózgertýdi usynady.
Ómir saltyn ózgertý – temeki shegýden bas tartý, durys tamaqtaný, salaýatty salmaqty jáne dene belsendiligin qoldaý.
Eger ómir saltyn ózgertý jetkiliksiz bolsa, dárilik preparattar taǵaıyndalady.
Temeki shegýden bas tartý
Eger temeki shegetin bolsańyz, qoıyńyz. Temeki qan tamyrlaryn zaqymdaıdy jáne ınsýlttiń, densaýlyqqa qatysty basqa máselelerdiń qaýpin arttyrady. Dárigermen temekini qoıýǵa kómektesetin baǵdarlamalar jáne ónimder týraly sóılesińiz. Sonymen qatar, passıvti temeki áserinen alshaq bolyńyz, ol da qantamyrlaryn zaqymdaıdy.
Temeki shegýdi qoıý týraly qosymsha aqparatty osy tustan oqyńyz. Bul resýrstar júrektiń densaýlyǵyna shoǵyrlanǵanymen, temekini qoıý týraly aqparaty da bar.
Durys tamaqtaný
Durys taǵam – salaýatty ómir saltynyń mańyzdy bóligi. Túrli kókónis-jemisterdi, dánderdi tańdańyz; tutas dándi ónimderdi tutynýǵa tyrysyńyz.
Qanyqqan maılary, trans-maılary jáne holesterıni az ónimderdi tańdańyz. Salaýatty tańdaý: maısyz et, terisiz qus, balyq, burshaq tuqymdastar, maısyz sút jáne sút ónimderi.
Natrııdiń (tuzdyń) mólsheri az ónimderdi tańdańyz jáne daıyndańyz. Tuzdyń joǵary mólsheriniń arterıaldyq qysymdy arttyrý qaýpi bar.
Qanttyń mólsheri tómen ónimderdi jáne sýsyndardy tańdańyz. Eger alkogoldi sýsyndar tutynatyn bolsańyz, shekteńiz.
Salaýatty emdám ustaný týraly qosymsha aqparatty osy tustan oqyńyz.
Bul resýrstarda durys tamaqtaný týraly jalpy aqparat bar.
Salaýatty salmaqty qoldaý
Salaýatty salmaqty qoldaý ınsýlttiń paıda bolý qaýpin azaıta alady. Maqsaty – DSI dene salmaǵynyń ındeksin < 25 kúıinde ustaý.
DSI salmaqtyń boıǵa qatynasy, ındeks organızmdegi jalpy maıdyń paıyzyn anyqtaıdy. zdrav.kz - DSI, taǵamdyq pıramıda resýrstaryn t.b. paıdalanyp, DSI ólsheýge bolady, nemese dáriger DSI ólsheıdi.
DSI 25-29,9 aralyǵynda bolsa, artyq salmaq bar. DSI >30 bolsa, semizdik oryn alǵan. DSI < 25 bolýy ınsýlttiń aldyn alý úshin qajet.
zdrav.kz – Artyq salmaq jáne semizdik resýrsyn qoldanyp, salaýatty salmaqty qoldaý týraly qosymsha aqparatty alýǵa bolady.
Dene belsendiligi
Udaıy dene belsendiligi ınsýlttiń kóptegen faktorlaryn baqylaýǵa múmkindik beredi, mysaly, joǵary arterıaldyq qysymdy, zııandy holesterın deńgeıin jáne artyq salmaqty.
Jańa baǵdarlamany bastar aldynda dárigermen keńesińiz. Siz úshin qandaı dene belsendiligi qaýipsiz ekendigin bilińiz.
Adamdar aptasyna 60 mınýttyq aerobtyq belsendilikten-aq densaýlyq úshin paıda alady. Belsendi bolǵan saıyn kóbirek paıdasyn kóresiz.
Qalaı ınsýlttiń aldyn alýǵa bolady?
Qaýip faktorlarymen kúres ınsýlttiń aldyn alýǵa kómektesýi múmkin. Eger siz ınsýltti bastan keshirseńiz, kelesi áreketter onyń qaıta paıda bolýynyń aldyn
alýǵa kómektesedi.
- Temeki shekpeńiz. Eger temeki shegetin bolsańyz, qoıyńyz. Temeki qan tamyrlaryn zaqymdaıdy jáne ınsýlttiń qaýpin arttyrady. Dárigermen temekini qoıýǵa kómektesetin baǵdarlamalar jáne ónimder týraly sóılesińiz. Sonymen qatar, passıvti temeki áserinen alshaq bolyńyz, ol da qantamyrlaryn zaqymdaıdy.
- Salaýatty taǵamdy tańdańyz. salaýatty emdám tamaqqa túrli kókónis-jemisterdi, tutas dánderdi tutyný; sondaı-aq, oǵan maısyz et, qus eti, balyq, burshaq tuqymdastar, maısyz sút jáne sút ónimderi kiredi. Salaýatty sanalatyn emdám: qanyqqan maılary, trans-maılary jáne holesterıni, natrııi (tuzy) jáne qanty az ónimderdi tańdaý.
- Salaýatty salmaqty qoldańyz. Eger sizde artyq salmaq bolsa nemese semizdikten zardap shekseńiz, dárigermen keńesińiz jáne salmaq azaıtý boıynsha durys jospar jasańyz. Salmaqty retteý ınsýlt qaýpiniń faktorlarynyń aldyn alady.
- Dene belsendiligin qoldańyz. Dene belsendiligi fıtnes-deńgeıdi jaqsartyp, densaýlyqqa ońtaıly áser etedi. Dárigermen keńesip, ózińiz úshin jattyǵýlardyń qandaı túri jáne kólemi qaýipsiz ekendigin keńesińiz.
- Otbasylyq ınsýlt tarıhyn bilińiz. Eger ózińizde nemese otbasynyń múshelerinde ınsýlt buryn bolsa, bul týraly dárigerge mindetti túrde habarlańyz.
Ómir saltyn ózgertý týraly qosymsha aqparatty aldyńǵy «Insýlt qalaı emdeledi» bóliminen oqyńyz. Eger ómir saltyn ózgertý jetkiliksiz bolsa, ınsýlttiń damý qaýipteri faktorlaryn baqylaý úshin dárilik preparattar taǵaıyndalady. Dárilerdi dárigerdiń nusqaýlyǵyna saı qabyldańyz.
Eger sizde tranzıtorlyq ıshemııalyq shabýyl (TISh) bolsa,oǵan nazar aýdaryńyz. Insýlttiń aldyn alý úshin TISh sebebin tabý qajet.
Insýltten keıin qalpyna kelý úshin birneshe aptalar, aılar nemese jyldar qajet bolýy múmkin. Keıbir adamdar tolyǵymen saýyǵady, keıbiri múgedek bolyp qalýy da múmkin.
Udaıy kútim, reabılıtatsııa jáne emotsıonaldyq qoldaý qalypqa kelýge jáne ınsýlttiń qaıta paıda bolýynyń aldyn alýǵa kómektesedi.
Eger sizde ınsýlt bolsa, onyń qaıtalaný qaýpi bar. Insýlttiń jáne tranzıtorlyq ıshemııalyq shabýyldyń (TISh) úreıli belgilerin jáne olar paıda bolǵanda ne isteý kerektigin bilý mańyzdy.
Eger Sizde ınsýlt sımptomdary bolsa, shuǵyl medıtsınalyq járdem kórsetý qyzmetine habarlasyńyz. Ózdiginshe aýrýhanaǵa jetýge nemese basqa bireýdiń aparýyna jol bermeńiz. Shuǵyl medıtsınalyq járdem aýrýhanaǵa jeter jolda qajetti emdeýdi jasaı alady. Insýlt kezinde ár mınýt qymbat.
Kúndelikti kútim
Ómir saltyn ózgertý ınsýltten keıin qalpyna kelýge jáne onyń qaıtadan paıda bolýynyń aldyn alýǵa kómektesedi.
Ómir saltyn ózgertý – temeki shegýden bas tartý, durys tamaqtaný, salaýatty salmaqty jáne dene belsendiligin qoldaý. Dárigermen keńesip, ózińiz úshin jattyǵýlardyń qandaı túri jáne kólemi qaýipsiz ekendigin keńesińiz.
Eger ómir saltyn ózgertý jetkiliksiz bolsa, ınsýltten qalpyna kelý nemese damý qaýipteri faktorlaryn baqylaý úshin dárilik preparattar taǵaıyndalady. Dárilerdi dárigerdiń nusqaýlyǵyna saı qabyldańyz.
Eger naýqas ıshemııalyq ınsýltti basynan keshirse, oǵan antıkoagýlıanttar (qandy suıyltatyn preparattar) taǵaıyndalýy múmkin. Bul dáriler trombynyń qalyptasýynyń aldyn alady. Bul preparattar qanshalyqty jaqsy áser etýin tekserý úshin taldaý tapsyrý qajet bolady.
Qandy suıyltýdyń jıi kezdesetin janama áseri – qan ketýi. Bul dárilik preparattyń qandy kúshti suıyltýynda bolady. Bul janama áser ómir úshin qaýipti bolýy múmkin. Qan ketýi dene qýystarynda (ishki qan ketýi) nemese teriniń betinde (syrtqy qan ketýi) paıda bolýy múmkin.
Qan ketýiniń úreıli belgilerin bilý shuǵyl kómekke ýaqytyly júginý úshin qajet. Bul belgiler:
- Teridegi túsiniksiz kógerýler jáne/nemese kishkene qyzyl nemese kúlgin núkteler
- Qyzyl ıekten jáne murynnan túsiniksiz qan ketýi
- Etekkirdiń kúsheıýi
- Ashyq qyzyl nemese kofe tústi qusyq
- Neseptegi qan, nájistegi ashyq qyzyl qan nemese qara shaıyrly nájis
- Ishtiń aýyrsynýy nemese kúshti bas aýyrýy
Qulaǵannan, jaraqattan nemese jeńil soǵylýdan keıingi kúshti qan ketýi de qannyń suıylýyn bildiredi. Osy sımptomdar bolsa, dereý dárigerge kórinińiz. Eger sizde kúshti qan ketýi bolsa, «jedel járdemdi» shaqyryńyz.
Dárigermen ári qaraı kórinýdiń jıiligi jáne qajetti tekserýlerdi ótý týraly keńesińiz. Bul kórinýler dárigerge ınsýlttiń qaýip faktorlaryn baqylaýǵa jáne qajetine qaraı emdeýdi túzetýge múmkindik beredi.
Reabılıtatsııa
Insýltten keıin qalpyna kelý (reabılıtatsııa) qajet bolýy múmkin. Reabılıtatsııaǵa sózben jumys isteý, fızıo- jáne eńbekpen emdeý kiredi.
Til, sóıleý jáne este saqtaý
Insýltten keıin tildesýde másele paıda bolýy múmkin. Durys sózderdi tańdaý, sóılem qurý nemese olardy maǵynasymen baılanystyrý qıynǵa túsýi múmkin. Este saqtaýmen jáne oılaý aıqyndyǵymen máseleler de bolýy múmkin. Bul máseleler qynjyltýy múmkin.
Sóıleý jáne til mamandary naýqasty qaıtadan tildesýge jáne este saqtaýdy jaqsartýǵa qaıtadan úıretýi múmkin.
Bulshyq et jáne nervterdiń máseleleri
Insýlt deneniń bir jaǵyn nemese bir jaǵynyń bóligin zaqymdaýy múmkin. Bul kezde paralıch (saldaný, qımyldaı almaý) nemese bulshyq et álsizdigi paıda bolýy múmkin, qulaý qaýipteri bolady.
Reabılıtatsııa mamandary bulshyq etin nyǵaıtýǵa jáne sozýǵa kómektesedi. Olar sondaı-aq, kúndelikti kıiný, tamaqtaný jáne shomylý sekildi sharalardy qaıta úırenýge kómektesedi.
Nesep qap jáne ishek máseleleri
Insýltte nesepqaptyń jáne ishektiń jumysyn baqylaý qabiletine jaýap beretin nervter zaqymdanýy múmkin. Bul jaǵdaıda nesep qap tolmasa da, udaıy nesep shyǵatyndaı sezim bolady. Keıde tipti dárethanaǵa jetpeı qalý da múmkin. Dárilik preparattar jáne mamandar bul máselelerdi sheshýge kómektesedi.
Jutýdaǵy jáne tamaqtanýdaǵy máseleler
Insýltten keıin jutýda máseleler bolýy múmkin. Bul máseleniń belgileri – jótelý nemese tamaqtaný kezinde qaqalý.
Logoped bul suraqqa kómektese alady. Ol tamaqtaný ratsıonyn ózgertýdi usynady, mysaly, ezbe jeý nemese qoıý sýsyndardy ishý.
Emotsıonaldyq máseleler jáne qoldaý
Insýltten keıin minezde ózgerister bolady. Mysaly, kóńil-kúı tez ózgerýi múmkin. Osy nemese basqa ózgeristerden naýqas úreılený, mazasyzdaný nemese depressııaǵa shaldyǵýy múmkin. Insýltten keıin qalpyna kelý baıaý ótedi.
Ózińizdi seziný týraly dárigermen talqylańyz. Kásiptik keńesshimen áńgimelesý de paıdaly bolady. Eger tym basyńqy bolsańyz, dáriger dárilik preparattardy jáne basqa sharalardy usynady, olar ómir sapasyn jaqsartýǵa kómektesedi.