Materıal medıtsına ǵylymynyń professory Almaz Sharmannyń AQSh-tyń Ulttyq onkologııa ıstıtýtyndaǵy «Sizge jatyr moınynyń qaterli isigi jaıly ne bilý kerek» atty maqalasynyń negizinde daıyndaldy. (What do you need to know about colorectal cancer).
Jatyr moıny
Jatyr moıny - áıeldiń óndiristik orny bolyp tabylady. Ol jatyrdyń tómen ornalasqan tar bóligi. Jatyr – ózi tolyq bir múshe bolyp sanalady, onyń keıpi almurt tárizdes. Ornalasqan jeri - qursaq quysynyń tómengi bóliginde. Jatyr moıny jatyrdy qynappen baılanystyrady. Qynap músheniń syrtqy aınalasyn tolyq qamtıy. Moıyndyq arna baılanystyrýshy tútik bolyp tabylady. Ol arqyly áıeldiń etekkiri kezinde jatyrdaǵy qan qynapqa keledi. Jatyr moınynda da shyshysh óndiriledi. Shyrysh sháýettiń qynaptan jatyrǵa qaraı kóterilýine jaǵdaı jasaıdy. Júktilik kezinde jatyr moıny ishtegi uryqty ustap turý úshin myǵym jabylyp turady. Bosaný kezinde moıyndyq balany qynaptan shyǵarý úshin keriledi (ashylady).
Qaterli isik jaıly túsinik
Qaterli isik, qurylym elementterinen, tinderden jınaqtalǵan jasýshalardan bastaý alady. Búkil aǵzadaǵy tinderden túziledi.
Qalypty jasýshalar ósedi jáne bólshektenedi, aǵzanyń qajetine qaraı jańa jasýshalardy týdyrady. Kónergen jasýshalar joıylady, al olardyń orynyn jańa jasýshalar basady. Keıde, bur retti protsess buzylady. Aǵzaǵa qajet emes jańa jasýshalar túzilip, kóne jasýshalar oryn bosatpaı qoıady. Bul qosalqy jasýshalar jańatúzindi nemese isik dep atalatyn tinder massasyn túzedi.
Isikter zalaldy jáne zalalsyz bolyp bólinedi:
Zalalsyz iskterde qaterli isiktiń kategorııalary bolmaıdy.
• Zalalsyz isikter ómirge kóp qaýip tóndire bermeıdi.
• Ádette zalalsyz isikter joıylǵannan keıin qaıta paıda bolmaıdy.
• Zalalsyz isikterdiń jasýshalary mı tinderiniń aınalasyna ósip shyqpaıdy.
• Zalalsyz isiktiń jasýshalary basqa múshelerge jáne deneniń basqa bólikterine taralmaıdy.
Zalaldy isikter qaterli isikpen tikeleı baılanysty bolyp tabylady.
• Zalaldy isikter zalalsyzdarǵa qaraǵanda salmaqtyraq sımptomdarmen kórinis beredi. Olar naýqastyń ómirine qaýip tóndirýi de múmkin.
• Zalaldy isikter kóp jaǵdaıda joıylady, biraq qaıta paıda bolýy da múmkin.
• Zalaldy isikter ózine tıesili músheler men tinderdi zaqymdaýy múmkin, nemese olardy isitedi.
• Zalaldy isikterdiń jasýshalary basqa músheler men dene bólikterine taralady (metastazdanady). Qaterli isik jasýshalary taralyp, ózimen baılanysqan, qan aǵymyn nemese lımfa túıinderdi isite bastaıdy. Isik jasýshalary basqa múshelerde damıdy, ol jerde músheni zaqymdaıtyn jańa isikter túzedi. Basqa múshelerge taralǵan qaterli isik jasýshalaryn metastazdar dep ataıdy, al olardyń taralý protsessi metastazdaný bolyp tabylady.
Isiktiń jaıylýy kezinde jáne basqa múshelerge nemese dene bólikterinde jańa isikterdiń túzilýi kezinde olar anomaldi jasýshalar quraıdy jáne olardyń barlyǵyn alǵashqylyq dep ataıdy. Mysaly, qýyq asty beziniń qaýipti isigi súıekke jaıylsa, ol qýyq asty beziniń metastazdanýy bolady, súıektiń qaýipti isigi bolyp sanalmaıdy. Eger ol osyndaı sebepterden týyndasa, súıek isigi emes, qýyq asty beziniń isigi boıynsha emdeledi. Dárigerler bulaı týyndaǵan isikterdi keıde «dıstantty» nemese metastatıkalyq aýrý dep ataıdy.
Jatyr moıny qaterli isiginiń qaýip faktorlary
Dárigerler nege keıbir áıelderde jatyr moıny obyry damıdy, al keı bireýlerde múldem bolmaıdy degen suraqtyń jaýabyn áli kúnge deıin taba alǵan joq. Biraq bizge bir belgilisi áıelderde belgili bir qaýip faktorlarynyń áserinen tservıkaldi obyr damýy múmkin. Aýrýdyń damytýy múmkin qaýipti faktorlardyń bári – qaýip faktory dep atalady. Zertteýler barysynda tservıkaldi obyrdy damytatyn faktorlar tizimi tabyldy. Bul faktorlar tipti de joǵary qaýippen astasyp ketýi múmkin:
• Adam papılloma vırýsy (APV): APV ınfektsııasy tservıkaldi obyr úshin eń negizgi faktor bolyp tabylady. APV – bul jatyr moınyn ınfektsııalaıtyn vırýstar toby. APV ınfektsııassy óte keń taralǵan. Bul vırýstar adamnan adamǵa jynystyq qatynas arqyly juǵady. Kóbinese eresek adamar óz ómiriniń belgili bir kezeńderinde APV – juqtyryp alyp jatady. APV-nyń keıbir túrleri jatyr jasýshalaryn ózgertýi múmkin. Bul ózgerýler: genıtaldi súıel, obyr jáne t.b. máselelermen sıpattalýy múmkin. Dárigerler APV boıynsha tekserýge súıel bolmasa, basqada sımptomdar bolmasa da baǵyttaýy múmkin.
• Eger áıelde APV anyqtalsa, ony dáriger basqa adamdarǵa vırýs juqtyrmas úshin túrli ádister jaıynda áńgimelesedi. Papanıkolaý boıynsha juǵyndy alý APV-dan týyndaǵan jatyrdaǵy jatyrdaǵy jasýshalardyń ózgeriin anyqtaýǵa múmkindik beredi. Jasýshalardaǵy bul ózgeristi emdese, tservıkaldi obyrdyń aldyn alýǵa bolady. Ol úshin birneshe emdeý ádisi de bar: ınfektsııalanǵan tinderdi qatyrý nemese kúıdirý. Keıbir jaǵdaılarda dárilerde óz paıdasyn tıgizýi múmkin.
• Papanıkolaý boıynsha juǵyndyny turaqty túrde almaý: Tservıkaldi obyr Papanıkolaý boıynsha juǵyndynyń kómegimen turaqty túrde tekserýden ótpeıtin áıelder arasynda keńinen taralǵan. Bul tekserý arqyly dárigerler obyr aldy jaýshalardy taýyp alady. Ózgergen obyr aldy jasýshalardy emdese jatyr moıy obyrqa tap bolýdan aman bolady.
• Immýn júıesiniń álsireýi (aǵzany qorǵap turatyn tabıǵı júıe):AITV (JITS týdyratyn vırýs) ınfektsııasy bar nemese ımmýn júıesin demeý úshin dári qoldanyp júrgen áıelder tservıkaldi obyrdyń joǵarǵy satysyna tap bolý qaýpinde bolyp sanalady. Mundaı áıelderge dárigerler tservıkaldi obyrdyń belgilerine qarsy turaqty túrde skrınıngtik tekserýden ótip turýyna keńes beredi.
• Jasy: Jatyr moıny qaterli isigi 40 jatan asqan áıelder arasynda kezdesip jatady.
• Jynystyq qatynastyń keri saraptasy: Kóp adammen jynystyq qatynasqa túetin áıelderde tservıkaldi obyrǵa tap bolý qaýpi ortashadan joǵary bolyp sanalady. Sondaı-aq, kóptegen áıeldermen jynystyq qatynas jasaıtyn erkekpen baılanysqan áıel de tservıkaldi obyrdyń damýy yqtımal toptyń qatarynda bolyp sanalady. Eki jaǵdaıda da tservıkaldi obyrdyń damý qaýpi joǵary sebebi bul áıelderde APV ınfektsııasynyń týyndaý qaýpi ortashadan joǵary bolyp tabylady.
• Shylym shegý: APV ınfektsııasy bar, temeki shegetin áıelmerdiń atalmysh ınfektsııasy bar, biraq shylym tartpaıtyn áıelderge qaraǵanda tservıkaldi obyrǵa tap bolýy qaýpi basymyraq bolyp keledi eken.
• Júktilikke qarsy dárileri uzaq ýaqyt qoldaný: Júktilikke qarsy dárilerdi uzaq ýaqyt boıy (5 nemese odan da kóp jyl) qoldaný, APV bar áıeldiń tservıkaldi obyrǵa tap bolý qaýpin arttyrady.
• Kóp balaly áıelder: Zertteýshilerdiń aıtýynsha, APV bar áıel kóp bosansa, ol tservıkaldi obyrdyń joǵarǵy satysymen aýrý qaýpinde bolyp esepteledi eken.
Jatyr moıny obyry boıynsha qaýip faktorlary bolyp tabylatyn qandaı da bir sebepen alańdap júrgen áıel, óziniń máselesi tóńireginde dárigerge qaralyp kórgeni durys.
Skrınıng
Tservıkaldi ózgeristerden onyń sımptomdarynyń paıda bolǵanyna deıin anyqtaý úshin skrınıng óte mańyzdy bolyp tabylady. Skrınıng dárigerge obyr damyǵanǵa deıin anomaldi jaýshalardy tabý úshin kómek berýi múmkin. Anomaldi jassýshalardy tabý jáne olardy emdeý arqyly tservıkaldi obyrdy túıyqtaýǵa bolady. Skrınıng budan basqa, obyr jasýshasyn bastapqy satysynda-aq anyqtaýy múmkin. Onyń arqasynda jaqsy áser beretin em júrgizýge múmkindik týady.
Sońǵy birneshe on jyldyqtarda kún saıyn «tservıkaldi obyr» dep dıagnoz qoıylatyn áıelderdiń sany azaıýda. Dárigerler bul ásirese skrınıngti sátti júrgizip turǵannyń arqasynda dep sanaıdy.
Dárigerge tservıkaldi obyrdyń damý qaýpin tómendetý úshin Papanıkolaý testileýinen turaqty túrde ótip turýyna keńes beredi. Papanıkolaý testi (keıde Papanıkolaý boıynsha juǵyndy aýl nemese tservıkaldi juǵyndy dep atalady) jatyr moıny jasýshalaryn tekseretin qarapaıym test bolyp tabylady. Negizi test kóptegen áıelderge júrgizgende aýyrta bermeıdi. Papanıkolaý testi dáriger bólmesinde nemese jambasty tekserý kezinde klınıkada júrgiziledi. Dáriger nemese medbıke jatyr moınynyń jasýshasynyń úlgisin soryp alady, sodan soń áınekti slaıdta jasýsha juǵyndysyn jasaıdy. Papanıkolaý testiniń jańa nusqasy (Papanıkolaý testi suıyqtyq negizde), ishine suıyqtyq quıylǵan shaǵyn konteınerdiń ishinde jasýshanyń jýylýyn qarastyrady. Arnaıy qurylǵy slaıdtyń ústindegi jasýshalardy aralastyrady. Testileýdiń eki nusqasynda da zerthana mamany mıkroskoptyń kómegimen slaıdtaǵy jasýshalardyń qalyptan tys zattaryn tekseredi.
Papanıkolaý testi tservıkldi obyrdy anyqtaıdy nemese tservıkaldi obyrdy damytatyn anomaldi jasýshalardy tabady. Dárigerler ádette, mynadaı joldardy usynady:
• Áıelder kámelet jasyna nemese 21 jasqa jetkennen keıin ár 3 jyl saıyn Papanıkolaý testin júrgizip turýy kerek.
• Áıelderdiń kópshiligi Papanıkolaý testinen 3 jyldan da jıi aralyqta ótip turýy kerek.
• 65 ter 70 jaqa deıingi jasqaǵy áıelder sońǵy úsh ret ótkizilgen Papanıkolaý tesinen qalypty nátıje kórsetse, jáne birde-bir testten sońǵy 10 jylda anomaldi jasýshalar kezdespese, dárigermen keńesip alǵannan keıin tservıkaldi obyr boıynsha skrınıng ótkizýden bas tartsa
da bolady.
• Gısterektomııadan (hırýrgııalyq operatsııa) ótkennen keıin, jatyry men jatyr moınyn alyp tastasa, ony totaldi gısterektomııa dep ataıdy, oǵan da tservıkaldi obyr boıynsha skrıng júrgizýdiń qajeti joq. Biraq hırýrgııalyq operatsııa obyr aldy jasýshaalarǵa nemese obyrǵa júrgizilse, áıelder skrınıntik teksserýden ótýin jalǵastyra berse bolady.
Áıelder Papanıkolaý testinen ótýdi bastamas buryn, oǵan qashan jáne qansha ýaqyt ótip turýy jaıynda óz dárigerlerimen keńesip alǵany jón. Bul ásirese tserkldi obyrdyń damýy ortashadan joǵary áıelder úshin mańyzdy bolmaq.
Papanıkolaý testiniń nátıjesinde keıbir áserler anomaldi jasýshalardy jasyryp qalýy múmkin, jáne kórsetýi de yqtımal. Dárigerler kelesideı keńesterdi usynady:
• 48 saǵat testke deıin búrkilip almaýy kerek.
• Testke deıin 48 saǵat tósek qatynasyna barmaý kerek.
• Qynaptyq dárilerdi (dárigerdiń taǵaıyndaǵandaryn qospaǵanda) nemese júktilikke qarsy penkalardy, kremderdi nemese gelderdi teske deıin 48 saǵan boıy qoldanbaý kerek
Sondaı-aq dárigerler áıelderge Papanıkolaý tesine qatysýdy etekkirdiń alǵashqy kúninen 10 nan 20 kún aralyǵynda josparlaýy kerek.
Anomaldi jasýshalar kóbinese Papanıkolaý tesi kezinde anyqtalady, jáne ol kezde olar qaterli isik bolyp tabylmaıdy. Biraq, keıbir anomaldi jaǵdaılar ýaqyt óte kele obyrǵa jol ashýy múmkin:
• ÁTEZ (álsiz tesip ótken ishki epıtealıılik zaqymdaný): álsiz tesip ótken ishki epıtelıılik zaqymdaný, bul jatyr moınynyń ústińgi jaǵyndaǵy jasýshalardyń ortasha ózgerisi. Mundaı ózgerýler APV ınfektsııasynyń aldarynan jıi bolyp turady. Atalmysh zaqymdaný ásirese jas áıelder arasynda jıi kezdesedi. Álsiz teip ótken ishki epıtelıılik zaqymdaný – qaterli isik bolyp sanalmaıdy. Bul aýrýdy emdemese ol órshimeıdi, jáne bul jaǵdaı ózdiginen ońalady. Biraq, beı-jaı qaramaý kerek, múmkin aıqyn zaqymdalyp qalsa, qaterli isikke ulasym ketpesine kim kepil.
• ATEZ (aıqyn tesip ótken ishki epıtelıılik zaqymdaný): Bul jaǵdaı – Qaterli isik bolyp sanalmaıdy, biraq emdelmese qaterli isikke ulasyp ketýi yqtımal. Obyr aldy jasýshalar jatyr moınynyń ústińgi jaǵyndda boı kórsetýi múmkin. Olar túr jaǵynan qalypty jasýshalardan aıshyqtaanady.
Jatyr moıny qaterli isiginiń sımptomdary
Obyr aldy ózgerýler jáne jatyr moıny qaterli isiginiń batamasynda aýrý sezimderi men basqa da sımptomdar kórinis bermeıdi. Dárigerdiń qabyldaýyna deıin aýrýdy kútýdiń qajeti joq.
Áıelderdiń jaǵdaıy nasharlaı bastaǵanda tómendegideı birneshe sımptomdar paıda bolýy múmkin:
Qynaptan ádettegiden tys qan ketedi
o Turaqty etekkirler arasynda qan kete bastaıdy;
o Jynystyq qatynastan keıin, jambasqa tekserý júrgizgende qan ketedi;
o Etekkir burynǵysynan qaraǵanda aýyr bolady, jáne uzaqqa deıin toqtamaıdy;
o Menopaýzadan keıin qan ketedi:
Qynaptan bólindiler kóp shyǵa bastaıdy;
Jambas jaqtyń aýrýy kúsheıedi;
Tósek qatynasyna túsken kezde aýrý sezimi mazalaıdy.
Bul sımptomdar sondaı-aq, ınfektsııa nemese densaýlyqqa baılanysty basqa da máseleler týyndaǵanda týyndaýy da múmkin. Naqtysyn sizge, tek dárigerińiz aıtyp bere alady. Osyndaı kez-kelgen sımptomy bar áıelder dárigerge qaralýy kerek, sebebi, dıagnoz qansha erte qoıylsa, emdeý de sonshalyqty ýaqytymen júrgiziledi.
Jatyr moıny qaterli isiginiń dıagnostıkasy
Áıelderde sımptomdar paıda bola bastaǵan kezde nemese Papanıkolaý testiniń nátıjesinde obyraldy jasýshalar kórinse nemese jatyr moıny qaterli isigi paıda bolsa, dáriger aýrýdy dıagnoz qoıý úshin basqa protsedýralarǵa baǵyttaıdy.
Olar:
Kolposkopııa: Dáriger jarytdy qaraý úshin kolposkop qoldanady. Kolposkop degen ótkir jaryq jáne lýpame úlkeıtiledi, tindi anyq kórýge múmkindik týǵyzady. Ol jatyrǵa kirgizilmeıdi. Kolposkop ádette klınıkada dárigerdiń keńsesinde júrgiziledi.
Bıopsııa: Dáriger obyraldy jáne obyrly jasýshalardy anyqtaý úshin tinderdi joıady. Kóptegen áıelder bıopsııany jerligikti anestezııamen dárigerdiń keńsesinde jasatady. Potologanotom mıkroskoppen tindi zertteıdi.
o Shertpeli bıopsııa: dáriger tservıkaldi tinniń azdaǵan úlgisin shertý úshin ótkir, ishi qýys quraldy paıdalanady.
o Tuzaqshaly elektrohırýrgııalyq zertteý (aǵylshynsha transkrıptsııasy LEEP): Dáriger tin aýmaǵynan jińishke domalaq kesindini alý úshin elektirlik symdy ilmekti qoldanady. Keıbir dárigerler qyrnaýyshtyń ornyna jińishke, jumaq shetkany qoldanýy múmkin.
o Oraqtárizdes bıopsııa (konızatsııa): Dáriger tinniń úlgisin konýs formasynda joıady. Konızatsııa nemese oraqtárizdes bıopsııa, potologanotomdarǵa jatyrdyń jasýshalarynyń joǵarǵy qabatynda anomaldi jasýshalardyń bar-joqtyǵyn kórýge múmkindik beredi. Dáriger bul testi emhanada jalpy narkozben ótkizýi múmkin. Konızatsııa obyra ldy jaqtardy da joıý úshin qoldanylýy múmkin.
Jatyr moınyń tinin joıǵannan keıin azdaǵan qansyraýlar men bólinýler týyndaýy múmkin. Sondaı-aq áıelder etekkirge uqsaıtyn kishigirim aýrý ezimderin de baıqaýy múmkin. Biraq, bul jaısyzdyqty dári-dármekterdiń kómegimen de retteýge bolady.
Satylaryn anyqtaý
Eger bıopsııadan sizde qaterli isiktiń bar ekeni rastalsa, dárigerińiz jambas jaǵyńyzǵa muqııat tekserý júrgizedi jáne tinniń qosymsha aýmaqtaryn joıýy múmkin. Ol arqyly sizdiń aýrýyńyzdyń damý satysyn anyqtap alýǵa bolady. Satylar, isik ózine qatysty tinderde ósti me, qaterli isik taraldy ma, eger taralǵan bolsa, qandaı aǵzaǵa taralydy degen zertteýler negizinde anyqtalady.
Tservıkaldi qaterli isiktiń atylary:
• 0 satysy: qaterli isik tinniń joǵarǵy qabatyndaǵy moıynǵa tóselgen jasýshalarda ǵana kórinedi.
• I satysy: Qaterli isik moıynnyń ústińgi qabatyndaǵy jasýshalardan kóriniss beredi. Ol tek jatyr moınynda ǵana boı kórsetedi.
• II satysy: Qaterli isik jatyr moınynyń qabyrǵasyn tesip ótip irgeles tinderge taralady. Ol qynaptyń joǵarǵy bóligine ornalasady. Qaterli isik qynaptyń tómengi bóliginen nemese jambas qýysynyń qabyrǵasynda kórinbeıdi.
• III satysy. Qaterli isik qynaptyń tómengi bóligine taralady. Ol sondaı-aq, jambas qabyrǵalaryna jáne irgeles lımfotúıinderge taralady.
• IV satysy. Qaterli isik qýyqqa, tik ishekke nemese basqa múshelerge taralady.
• Qaıtalanatyn obyr: Obyr emdelip, keıin qalyp qoıǵan bóligi birneshe ýaqyttan keıin qaıta boı kórsetýi múmkin. Ondaı obyr jatyr moınynda nemese basqa múshede paıda bolýy múmkin.
Aýrýdyń damý satysy anyqtalyp, emdeý kýrstary jalǵasyp, sodan naýqas tekserýdiń kelesideı túrlerine baǵyttalýy múmkin.
Keýde jasýshasyn rentgennograıfııadan ótkizý: Rengenografııa obyrdyń ókpege taralǵan-taralmaǵandyǵyn anyqtaýǵa múmkindik beredi.
Kompıýterli tomografııa: Kompıýterge jalǵanǵan rengenologııalyq qurylǵynyń kómegimen, múshelerdiń anyq keskindeme serııalary jasalynady. Naýqastarǵa kontrasty zattar berilýi múmkin, ınektsııa sizdiń ıyǵyńyzǵa nemese bilegińizge, aýyz arqyly ne bolmasa klızmanyń kómegimen engizilýi múmkin. (keıbir adamdardyń kontrasty zattarǵa allergııasy bolady, quramynda ıod bolsa. Eger sizde osyndaı allergııa bolsa dárigerge nemese medbıkege aıtyp qoıyńyz). Kontrasty zattar anomaldi aýmaqtardy anyq kórýge múmkindik týǵyzady. Kompıýterli tomografııada búırek isigi, ókpe isigi nemese qandaı da bir jerde isik bolsa, sol kórinetin bolady.
• IaMR: kompıýterge jalǵanǵan kúshti magnıt, qursaq qýysy men jambas qýysy músheleriniń anyq keskindemelerin jasaý úshin qoldanylady. Dárigerler bul keskindemelerdi monıtrodan kórýi múmkin nemese taspaǵa da basyp shyǵarady. IaMR qatyrli isiktiń jaıylǵandyǵyn kórsetedi. Keıde kontarsty zattar anomaldi jasýshalardy keskindemeden jaqsy kórinetindeı etedi.
• Ýltradybys: Ýltradybysty qurylǵy qursaq qýysyna qarama-qarsy ornatylady nemese qynaptan engiziledi. Qurylǵy adamdar estı bermeıtin dybys tolqynyn jiberedi. Tolqyndar jatyr moıny qabyrǵasynan jáne irgeles tinnen sekirip ótip turady, al kompıýter osyjańǵyryqty paıdalana otyryp, kekin quraıdy. Isikter tinderdiń shyǵaratyn dybysynan ózge jańǵyryq shyǵarýy múmkin. Bul keskinnen de isiktiń taralǵan-taralmaǵandyǵy jaıynda bilýge bolady.
Jatyr moıny qaterli isiginiń emelýi
Tservıkaldy obyrǵa shaldyqqan kóptegen áıelder medıtsına turǵysynan ózderine degen kómektiń túrlerinen habardar bolǵysy keledi. Naýqastardyń aýrý týraly jan jaqty tanysyp, onyń emdeý joldaryn izdestirýi árıne belgili. Alaıda obyr aýrýyna shaldyqqany týraly habardan esterin jııa almaǵan naýqastar, dárigerge naqty jáne qajet suraqtardyń bárin qoıa almaı qalady. Mundaı másele dárigerge barmastan buryn, suraqtardy daıyndap, tolyqtyryp jazyp alý arqyly sheshimin tabady.
Dárigerdiń aıtqandaryn este saqtap qalý úshin, patsıentter jazbalar jasaýyna bolady nemese ruqsat surap dıktafonnyń kómegine júginedi. Sondaı –aq keıbir patsıentter dárigermen sóılesý barysynda týysqandarynyń nemese dosynyń áńgimelerine qatysyp, jazba jasap nemese jaı ǵana tyńdap otyrýy úshin, birge bolýyn qalaıdy.
Sizge birden barlyq suraqtardy qoıý mindet emes. Keıbir túsinksiz jaıttardy nemese qosymsha aqparat alý úshin dárigerińizden keńes alý múmkin bolady. dárigerińiz arnaıy mamandarǵa joldaıdy nemese ózińiz mundaı joldamany surap alýyńyz múmkin. tservıkaldy obyrdy emdeıtin aranaı mamandarǵa - gınekolog, gınekolog- onkologtar, medıtsınalyq onkologtar jáne onkolog – radıologtar bolyp tabylady.
Emdelýge daıyndalý
Emdeý ádisi negizinen isiktiń mólsheri men onyń taralyp taralmaıtynyna baılanysty tańdalady. Bala kóteretin jastaǵy áıelder bolsa,emdeý túrin bolashaqta ana atanǵysy keletinin nemese kelmeıtinine baılanysty surastyrylyp taǵaıyndaıdy.
Dárigerińiz ár túrli emdeý tásilderimen jáne kútiletin nátıjelerdiń ár jaǵdaıda ár túrli bolatynyn habarlaýy múmkin. Siz jáne dárigerińiz medıtsınalyq kórsetilimderge jáne jeke bastyń qundylyqtaryna baılanysty qarastyra otyryp, emdeý josparyn jasap alýlaryńyzǵa bolady.
Emdeý tásilderi
Tservıkaldy obyrǵa shaldyqqan áıelderdi hırýrgııalyq operatsııamen,
sáýleli terapııa jáne hımıoterapııamen nemese osy úsh ádisti birge qoldaný arqyly emdeýge bolady.
Tservıkaldi obyry bar áıel aýrýdyń kez-kelgen satysynda aýrýdy jáne basqa da sımptomdardy baqylaý, janama áserlerdi basý úshin, sondaı-aq emotsııalyq jáne tájirıbelik máselelerdi sheshý úshin em júrgizýi múmkin. Mundaı emder kútimilge qoldaý kórsetý, sımptomıkalyq emdeý nemese pallıatıvti kútim dep atalady.
Hırýrgııalyq emdeý
Jatyr moıny obyry, sol aýmaq, oǵan jaqyn issikter hırýrgııalyq jolmen emdeledi. Tservıkaldi obyrdyń bastapqy formasyna tap bolǵan kóptegen áıelder jatyr moınyn jáne jatyryn aldyrý úshin (totaldi gısterektomııa jatý úshin) hırýrgııalyq emge barady. Keıde tipti tservıkaldi obyrdyń eń bastapqy satysyna (0 satysy) tap bolǵan jandarǵa gısterektomııany da oryndaý múmkin bolmaı jatady. Obyr jasýshalaryn joıýǵa baǵyttalǵan basqa da ádisterge konızatsııa, kırohırýrgııa, sáýleli hırýrgııa nemese LEEP-terdi jatqyzýǵa bolady.
Keıbir aýqastarǵa radıkaldi gısterektomııa qajet bolady. Bul operatsııa túri jatyrdy, jatyr moınyn jáne qynaptyń bóligin alyp tastaýǵa baǵyttalady.
Totaldi nemese radıkaldi gısterektomııany orydaý barysynda hırýrg fallopıev tútigin jáne analyq bezdi alyp tastaýy múmkin.(Bul shara salpıngo-oofrektomııa dep atalady).
Hırýrg sondaı-aq obyr jasýshasynyń bolýyna qaraı isiktiń qasynda ornalasqan lımfatúıindi de alyp tastaýy múmkin. Eger obyr jasýshasy lımfatúıinderge jetse, onda aýrý, basqa da músheler men deneniń bólikterine taralý múmkindigi bolady degen sóz.
Sáýleli terapııa
Sáýleli terapııa (radıoterapııa dep te atalady) obyr jasýshasyn joıý úshin joǵary-energııalyq sáýleni qoldanady. Ol ózi túsirilgen, ıaǵnı áýle shaǵylysqan jerge ǵana áser etedi.
Radıatsııalyq terapııasynyń naýqastarǵa yńǵaıyna qaraı, hımıoterapııa nemese hımıoterapııa men hırýrgııany qatar qoldaný taǵaıyndalady. Dáriger sáýleli terapııamen hırýrgııalyq operatsııany, tek medıtsınalyq sebepterge baılanysty hırýrgııalyq em ońtaısyz bolyp qalǵan jaǵdaıda ǵana qoldanylady. Jatyr moıny mańyndaǵy taralǵan obyry bar aýrýlardyń kópshiligi sáýleli jáne hımıoterapııanyń kýrsyna baryp turady. Belgili bir múshelerge obyr issigi jaıylyp ketse, sáýleli terapııa taǵaıyndalýy múmkin.
Dáriger tservıkaldi obyrdy emdeý úshin sáýleli terapııanyń eki túrin qoldanýy múmkin. Keıbir naýqastarǵa eki túri de emdelýge jaraıdy.
• Syrtqy sáýlelendirý: Sáýleniń negizgi kózi úlken qurylǵy, ol deneden tys júzegeasady. Áıelder ádette, ambýlatorıalyq jaǵdaıdaǵy emhana nemese klınıkaǵa emdelýge barady. Sosyn, syrtqy sáýlelendirýge aptasyna 5 kúni, birneshe apta boıy em alýy múmkin.
• Ishki sáýlelendirý (ishki-qýystyq sáýlelendirý): Quramynda radıoaktıvti zat bar, júńishke tútikshe (ımplant dep te atalady) qynap ishinde birneshe saǵattan 3 kúnge deıin qaldyrylady. Mundaı kezde áıelder emhanada jatqyzylady. Aınalasyn radıatsııadan qorǵaý úshin, tútikter ishte qalady. Áıelge kelýshiler kirgizilmeıdi ol kezde, kirgizilse de óte qysqy ýaqytqa kirip shyǵady. Tek áıeldiń aǵzasy radıoaktıvtenip bolǵannan keıin ǵana tútikter alynady. Ishki sáýlelendirý eki ret ótkiziledi nemese birneshe aptadan keıin júrgizledi.
Hımıoterapııa
Hımıoterapııa obyr jassýshalaryn joıý úshin obyrǵa qarsy dárilerdi qoldaný arqyly júzege asady. Ol júıeli terapııa dep atalady, sebebi, dári barlyq aǵzaǵa áser etý úshin qan aǵymyna quıylady. Tservıkaldi obyrdy emdeý kezinde, hımıoterapııa sáýleli terapııasymen birge qoldanylady. Eger obyr, belgili bir múshelerge jaıylyp ketse, tek hımıoterapııa ǵana qoldanyladdy.
Tservıkaldi obyrǵa qarsy qolanylatyn dáriler, ádette, ishki tamyrǵa engiziledi. Em, óz joly boıynsha emhananyń bólmelerinde nemese dárigerdiń jeke keńsesi, ne bolmasa úıinde júrgiziledi. Keıde, naýqasty emdeý ýaqytynda gosspıtalızatsııallaý qajet bolady.
Emniń janama áserleri
Obyrdy emdeý barysynda saý tinder men jasýshalar zaqymdanady, onyń saldarynan jaǵymsyz janama ásserler týyndaıdy. Ol emniń negizi men qarqyndylyǵyna baılanysty bolady. Jana áserler ár naýqasta ártúrli bolady, jáne emdeýdiń kýrstarynda ózgeristeri de bir-birine uqsaı bermeıdi. Emdeýdiń bastapqy kezinde medıtsınalyq mamandar, naýqasqa janama áserler jaıynda aıtady, jáne onymen qalaı kúresýi kerektigi jóninde kómek boltyn joldardy qarastyrady.
Hırýrgııalyq em
Hırýrgııalyq operatsııadan keıin jazylý úshin birneshe ýaqyt kerek, jáne ol ýaqyt ár naýqasta ártúrli. Sizdiń del-sal kúıińiz birneshe aptaǵa deıin jalǵasýy múmkin. Biraq, aýrý jaıttary ádette, dárigerlerdiń qadaǵalaýynda bolady. Operatsııaǵa deıin aýrýdy basatyn amaldar jaıynda dáriger nemesse medbıkeler birlesip jospar qarastyryp alý kerek. Operatsııadan keıin dárigerińiz sizdiń qajetińizge qaraı jospardy saralap túzetýi múmkin.
Eger sizge jatyr moınynyń ústińgi jaǵyn joıýǵa baǵyttalǵan operatsııa júrgizilgen bolsa, onda sizde quryspa aýrýlar boı kórsetýi múmkin jáne qan ketýler men sýly bólindiler shyǵady. Eger sizge gısterektomııa júrgizilse, sizdi emhanada birneshe kúnnen, birneshe aptaǵa deıin jatqyzyp qoıýy múmkin. Birneshe ýaqytqa deıin sharshaý, álsireý degen sekildi sezimder bolady. Júrek aınýy da, qusý da múmkin, sondaı-aq qýyqta, ishekte de máseleler týyndaýy yqtımal. Aldymen dárigerińiz dıetańyzdy tek qana suıyq aspen ǵana shekteıdi. Keıinnen az mólsherden bastap, ulǵaıta otyryp qoıý asqa kóshseńiz bolady. kóptegen áıelder operatsııadan keıin 4-8 apta ishinde óz qalypty ómir súrý deńgeıine oralady.
Gısterektomııadan keıin áıelderdiń etekkiri kelýin toqtatady. Bala kóterý múmkin bolmaıdy. Jumyrtqalaryn alyp tastaǵannan keıin birden menapaýza bastalyp ketedi. Operatsııadan keıin ornaǵan menapaýza jáne onyń basqa sımptomdary tabıǵı túrde ornaǵan menapaýzaǵa qaraǵanda aýyr sıpatta bilinedi. Qalasańyz, bul máseleni dárigerińizben operatsııaǵa deıin talyqalap alýyńyzǵa bolady. Zertteı kele, keıbir preparattardy operatsııaǵa deıin qoldansa, sımptomdardyń biline bastaǵan kezinde jaqsy áser etetini baıqalǵan.
Operatsııadan keıin keıbir áıelderdi seksýaldy qarym qatynas jaǵdaıy alańdatady. Kóptegen áıelderge bul suraqty óz serikterimen talqylaý kómektesedi. Mundaı alańdaýshylyqty talqylaý úshin jubaılar keńes alatyn jerge barsa bolady.
Sáýleli terapııa
Radıatsııanyń janama áseri onyń qoldanylǵan mólsherimen emdelgen dene bólshegine baılanysty paıda bolady. jambas aýmaǵyn jáne kishi jambasty sáýlelendirý júrek aınýdy, qusýdy, dıareıany nemese zár shyǵarý sıstemasynyń máselelerin týyndatýy múmkin. genıtalııa aýmaǵyndaǵy túkter túsip qalýy múmkin. sonymen qatar, sáýlelendirgen aýmaq terisi qyzaryp, qurǵap, sezimtal bolyp ketedi.
Qynap aýmaǵynda qurǵaqtyq paıda bolyp, qyshý nemese ashý sezimderi paıda bolý múmkin. sáýlelendirý qynaptyń tarylýyna áser etedi. dáriger nemese medbıke jaǵymsyz ássserlerdiń azaıýyna nusqaýlyqtar beredi. Aldaǵy ýaqytta tekserýlerdiń jeńil ótýi úshin, qynapty keńitetin arnaıy ádister bar. Dárigerińiz, em qabyldaý barysynda tósek qatynasyn toqtata turýyńyzǵa keńes beredi. Biraq kóptegen áıelder em aıaqtalǵannan keıingi birneshe aptadan soń jynystyq qatynasta bola alady.
Ásirese, radıoterapııamen emdelý kezeńiniń sońǵy aptalarynda, siz ózińizdi erekshe sharshańqy sezinýińiz múmkin . Tynyǵý óte mańyzdy nárse, degenmen dárigerler emdelýshilerge belsendi ómir saltyn ustanýdy usynady.Sáýlelendirý terapııasy aıtarlyqtaı jaǵymsyz bolǵanymen, dárigerińiz jaǵdaıyńyzdyń jaqsarýy úshin túrli joldaryn qarastyrýy múmkin.
Hımıoterapııa
Hımıoterapııanyń jaǵymsyz áseli negizinen dári-dármekterdiń erekshelikteri men qoldaǵan mólsherine bılanysty bolady. Dáriler obyr jasýshalaryna áser etedi de, snymen qatar, jasýshalarǵa jyldam taralyp ketedi:
• Qan jasýshalary: Bul jasýshalar ınfektsııamen kúresedi, qan aınalymyna qatysady jáne búkil aǵzaǵa ottek tasymaldaýǵa yqpal etedi. Dáriniń qan jasýshalaryna áser etýinen aǵzadaǵy ınfektsııanyń kóterilýi múmkin, kógerýler lezde túziledi, adam ózin-ózi álsiz jene sharshańqy sezinedi.
• Shash túbiri jasýshalary: Hımıoterapııanyń áserinen shasha túsýi múmkin. Alaıda, ol qaıta ósedi, tek túsi men qurylymy ózgerýi múmkin.
• As qorytý joldaryndaǵy shyryshty jasýshalar: Hımıoterapııadan tábet nasharlaýy múmkin, júrek aıný, qusý, ish ótý nemese aýyz ben erinniń oıylýy degen sekildi yńǵaıyzdyqtar bolýy yqtımal.
Tservıkaldi obyrdy emdeýge arnalǵan dáriler teriden bórpeler shyǵarýy múmkin, qurǵaý sekildi, tepe-teńdikti joǵaltý sııaqty, sonymen qatar buıyndardyń aýrýy ne bolmasa baltyr men tabandardyń isinýi degendeı janama áserler týyndaýy múmkin. Alaıda, dárigerińiz sizge mundaı jaǵymsyz áserlerdi baqylaýda ustaýdyń túrli nusqaaryn usynýy ǵajap emes.
Qosymsha jáne alternatıvti medıtsına
Obyrǵa shaldyqqan keıbir adamdar qosymsha jáne alternatıvti medıtsınany tańdaıdy:
Qosymsha ádis dep - obyrdy emdeýdiń standartty túrimen qatar júrgiziletin em shara túrin aıtady. Mysaly hımıoterapııa jáne radıoterapıany qoldaný. Alternatıvti ádis –standartty emdeý ádisiniń ornyna qoldanatyn medıtsınanyń túri bolyp tabylady.
Akýpýnktýra (ıne terapııasy), emdik massaj, óndirilgen shópter,dárýmender nemese arnaıy dıeta, vızýalızatsııa, medıtatsııa jáne rýhanı turǵydan emdeý qosymsha jáne alternatıvti medıtsına túrlerine jatady.
Qosymsha jáne alternatıvti ádisteriniń terapııasynyń nátıjesinde, keıbir ankologııalyq naýqastardyń jaǵdaılarynyń jaqsara túskenderi baıqalady. Alaıda qosymsha jáne alternatıvti ádisteriniń keıbir túrleri hımıoterapııa jáne radıoterapııanyń áseriniń mehanızmin ózgertip jiberýi múmkin. Bul ózgerister naýqasqa zııanyn tıgizip jiberetinin eskerý kerek. Sonymen qatar qosymsha jáne alternatıvti medıtsınanyń keıbir túrlerin bólek qoldanǵan jaǵdaıda da zııandy bolyp jatady. Keıbir qosymsha jáne alternatıvti medıtsınanyń túrleriniń aqysy qymbat turady.
Aýrýlardyń kútimine qoldaý kórsetý
Qaterli isik sekildi kúrdeli aýrýmen ómir súrý ońaı emes. Keıbir adamdarǵa bul aýrýmen baılanysty emotsıonaldyq jáne praktıkalyq
máselelerin sheshý úshin kómek qajet. Ondaı jaǵdaıda aýrýǵa qandaı jaǵynan bolsyn kómek qolyn sozsa da paıdaly bolmaq. Bul uıǵarym ásirese batys jaqta jaqsy damyǵan. Qaterli isikpen aýyratyndar men atalmysh toptar bas qosyp turady, árqaısysy óz jaǵdaıymen bólisip, aýrýmen kúresýde jáne aýrý saldarynan týyndaǵan máselelerdi sheshýde ózderiniń bilimi men tájirıbelerimen almasady.
Onkologııalyq aýrýy bar adamdar óz otbasy jaıly kóp oılaıdy, óziniń jumys ornynyń saqtalýyn, kúndelikti turmys-tirshiligin jıi ýaıymdap júredi. Tekserilý, em qabyldaý, aýrýhanaǵa jatý týraly ýaıymdar, ankologııalyq naýqas adamdarǵa tán bolyp keledi. Onkologııalyq aýrýlardy alańdatatyn kóptegen suraqtaryna ádette medıtsına qyzmetkerleri jaýap beredi.
Tamaqtaný jáne dene belsendiligi
Onkologııalyq naýqastardyń ózderin kútimildep júrýleri óte mańyzdy. Árıne, bul jaqsy tamaqtaný men dene belsendiliginiń maksımaldy túrde qalypta ustaýlaryn bildiredi. Mundaı naýqastarǵa salmaqtaryn túsirip almaý úshin, qajetti mólsherdegi kalorııany tutyný qajet. Jetkilikti mólsherde aqýyzdardy paıdalanǵan jón. Jaqsy tamaqtaný -jaǵdaılarynyń jaqsaryp jáne kóp energııa jınaý úshin kómektesedi.
Ásirese, em qabyldaý kezeńinde nemese em qabyldap bolǵannan soń tábettiń nasharlaýy múmkin. Olar ózderin jaısyz sezinip, sharshap nemese aýyzdarynyń dám sezýi ózgerýi. Sondaı -aq emdik sharalardyń janama áserlerinen, mańyzdy máseleler týyndaýy múmkin. Dáriger, dıetolog nemese basqa da medıtsına qyzmetkeri tamaqtanýǵa baılanysty týyndaǵan máselelerdi sheshý túrlerin usynyp, kómektesedi.
Óz belsendilikterin túsirmegenniń arqasynda kóptegen naýqastar ózderin jaqsy sezinedi. Júrý, ıogamen aınalysý, júzý jáne basqa da jattyǵýlar myqty bolýǵa, energııany saqtap, ómirlik tonnýssty túsirmeýge kómektesedi. Jattyǵýlar júrek aınyǵandy jáne aýyrsynýdy basyp, sol arqyly em júrgizý protsessterine jeńildik týdyrady. Sonymen qatar, kúızelisten de aryltady. Fızıkalyq turǵydan salmaq túsirmeı turyp óz dárigerińizben keńesip alǵanyńyz jón. Eger fızıkalyq jattyǵýlar aýyrsynýdy nemese basqa máselelerdi týyndatsa, dárigerińizge aıtyp, fızıkalyq jattyǵýlardy ózgertý aıasynda keńes alǵanyńyz jón.