Mazmuny
Mıdyń shaıqalýy – kúrdeli aýrý, bul kezde shaıqalýdy týyndatqan jaraqattan keıin sońǵy birneshe apta, al keıde birneshe aı ótkende bas aýrýy nemese bas aınalýy sekildi sımptomdar paıda bolady.
Mıdyń shaıqalýy degenimiz – jeńil bassúıek-mı jaraqaty, kóbinese, bastyń soqqysynan keıin paıda bolady. Esti joǵaltý mundaı dıagnozdy qoıý úshin mindetti shart emes. Shyn mánisinde, mıdyń shaıqalýynyń damý qaýpi bastapqy jaraqattyń aýyrlyǵymen baılanysty emes.
Kóptegen adamdarda aýrýdyń sımptomdary alǵashqy 7-10 kúnde paıda bolady jáne jaraqattan keıin úsh aı ishinde ótedi, biraq, keıde bir jyl boıy nemese odan uzaq ýaqyt boıy saqtalady. Mıdyń shaıqalýyn emdeý aýrýdyń sımptomdaryn jeńildetýge baǵyttalǵan.
Mıdyń shaıqalýynyń sımptomdaryna jatatyndar:
- Bas aýyrýy
- Bas aınalýy
- Sharshaý
- Ashýshańdyq
- Úreılený sezimi
- Uıqysyzdyq
- Zeıindi shoǵyrlandyrý jáne este saqtaýdyń tómendeýi
- Shý men jaryqqa asqan sezimtaldyq
Mıdyń shaıqalýynan keıingi bas aýyrýy ózgerýi múmkin jáne shıryǵý aýyrsynýy nemese saqına sekildi bolady. Kópshilik jaǵdaıda shıryǵý aýyrsynýy kezdesedi, ol bastyń jaraqaty kezinde bolǵan moıynnyń zaqymymen baılanysty bolýy múmkin. Keıbir jaǵdaıda jeńil bassúıek-mı jaraqatynan keıin adamdar túrli minez-qulyqtyq nemese kóńil-kúılik buzylystarǵa ushyraıdy. Otbasynyń músheleri adamnyń ashýshań, kúmánshil bolatynyn, jıi talasý nemese qyrsyǵý ádetin baıqaıdy.
Eger bastyń jaraqaty estiń qalypsyzdyǵyn nemese amnezııany (bolǵandy umytý) týyndatsa, esten tanbasańyz da, dárigerge kóriný qajet. Eger mıdyń shaıqalýy sportpen aınalysý kezinde paıda bolsa, dene jattyǵýyn toqtatyńyz. Alynǵan jaraqattyń asqynýynyń paıda bolý qaýpin azaıtý úshin dárigerge kórinińiz.
Keıbir sarapshylardyń oıynsha, mıdyń shaıqalýynyń sımptomdary mıdyń qurylymdyq zaqymdanýyna baılanysty týyndaıdy. Basqalary aýrýdyń sımptomdary psıhologııalyq faktorlarǵa baılanysty sanaıdy, sebebi, bas aýyrýy, bas aınalýy jáne uıqy máseleleri sekildi sımptomdar depressııa, úreılený nemese jaraqattan keıingi kúızelistik buzylys kezindegi sımptomdarǵa uqsas. Kóptegen jaǵdaılarda mıdyń jaraqatynyń fızıologııalyq saldary jáne olarǵa kóńil-kúı serpini sımptomdardyń damýynda rol atqarady.
Zertteýshiler nelikten keıbir adamdarda jaraqattan keıin turaqty sımptomdar bolatyndyǵy, keıbirinde – bolmaıtyndyǵy týraly naqty aıta almaıdy. Jaraqattyń aýyrlyǵy jáne mıdyń shaıqalýynyń turaqty sımptomdarynyń damý yqtımaldyǵy arasynda dáleldengen baılanys joq.
Mıdyń shaıqalýynyń qaýip faktorlaryna jatatyndar:
- Adamnyń jasy. Zertteýlerge saı, adamnyń jasy mıdyń shaıqalýynyń damýy úshin qaýip faktory bolady.
- Jynysy. Áıelderde mıdyń shaıqalýy jıi anyqtalady, biraq, bul áıelderdiń medıtsınalyq kómekke jıi júginýne baılanysty bolýy múmkin.
- Jaraqat. Avtokóliktegi apat, sportpen aınalysý, qulaý saldarynan bolatyn jaraqattar ádette osy aýrýdyń paıda bolýyna aparady.
Eshqandaı tekserý mıdyń shaıqalýyn dáleldeı almaıdy. Dáriger osyǵan uqsas sımptomdardy týyndatatyn basqa áleýetti máseleler bolýyn tekserý úshin mıdy tekseristen ótkizedi. Ádette, mıdyń aýytqýlaryn anyqtaý úshin kompıýterlik tomografııany (KT) ótkizgen jón.
Eger sizde jıi bas aınalýy bolsa, sizdi qulaq, muryn jáne kómeı aýrýlaryna mamandanǵan dárigerge baǵyttaıdy. Mazasyzdyq pen depressııaǵa shaldyqsańyz, nemese este saqtaý men kúndelikti tirshilik máselelerin sheshýde qınalatyn bolsańyz, psıhologqa nemese psıhıatrǵa baǵyttaý qajet bolady.
Mıdyń shaıqalýynyń arnaıy emi joq. Onyń ornyna dáriger sizde paıda bolǵan sımptomdardy emdeıdi. Túrli sımptomdar men olardyń kezdesý jıiligi ár adam úshin erekshe bolady.
Bas aýyrýy
Bastyń saqına aýrýyn nemese shırýǵydan bolatyn bas aýrýyn emdeý úshin qoldanylatyn preparattar, onyń ishinde, keıbir antıdepressanttar mıdyń shaıqalýyna baılanysty bas aýrýynda tıimdi bolýy múmkin. Mysaly:
- Amıtrıptılın. Bul preparat sondaı-aq, jaraqattan keıingi zaqymdanýdy emdeý úshin, sondaı-aq, mıdyń shaıqalýyna baılanysty ashýshańdyq, bas aınalýy jáne depressııa sekildi sımptomdardy emdeý úshin keńinen qoldanylady.
- Dıgıdroergotamın(DHE 45) – metoklopramıdpen (Reglan) birge. Bul preparattar sozylmaly bas aýrýyn jeńildetedi, biraq, olar kóktamyr arqyly aýrýhana jaǵdaıynda qoldanylýy tıis.
- Mıdyń shaıqalýy kezinde aýyrsynýdy basatyn preprattardy shamadan tys qoldaný turaqty bas aýrýynyń paıda bolýyna aparýy múmkin.
Este saqtaý jáne oılaý máseleleri
Qazirgi kezde jeńil bassúıek-mı jaraqatynan keıin kognıtıvtik (tanymdyq) máselelerdi emdeý úshin eshqandaı dárilik preparattardy qabyldaý usynylmaıdy. Mı shaıqalýy kezinde kognıtıvtik (tanymdyq) máseleler bolýynda ýaqyt – ońtaıly emdeý, sebebi, sımptomdardyń kópshiligi jaraqattan keıin birneshe apta nemese aı ótkende ózdiginshe ótedi.
Kognıtıvtik emdeýdiń keıbir túrleri paıdaly bolady, mysaly, qalta kúntizbesin, elektrondyq organaızerdi qoldanýdaǵy nemese este saqtaý men nazar qoıýdaǵy olqylyqtardy joıý úshin, basqa ádisterdi qoldanýdaǵy daǵdylardy jattyqtyrý júrgiziletin reabılıtatsııa.
Depressııa jáne mazasyzdyq
Mıdyń shaıqalýynyń sımptomdary zaqymdanýshy sımptomdarynyń sebebin jáne ýaqyt ótkende ózderin jaqsy sezinetindigin bilgende, jıi jaqsarady. Aýrý jaıly bilý adamnyń úreıin azaıtady jáne tynyshtanýyna kómektesedi. Depressııa jáne mazasyzdyq sımptomdary kúsheıgende emdeýdiń birneshe nusqalary bar:
Psıhoterapııa. Máselelerdi psıhologpen nemese psıhıatrmen talqylaý, olardyń bassúıek-mı jaraqatyna ushyraǵan adamdardy emdeý tájirıbesi asa paıdaly.
Dárilik preparattar. Úreıge nemese depressııaǵa ushyraǵanda antıdepressanttar nemese tynyshtandyratyn preparattar usynylýy múmkin.
Mıdyń shaıqalýyn aldyn alýdyń jalǵyz belgili tásili – bastyń jaraqatyn boldyrmaý.
Bastyń jaraqatyna qalaı ushyramaýǵa bolady
Árbir áleýetti qaýipti jaǵdaıǵa daıyn bolý múmkin bolmasa da, bastyń jaraqatynyń jıi kezdesetin sebebinen alshaq bolý úshin keńester beriledi:
- Avtokólikte kele jatqanda qaýipsizdik beldigin salyńyz jáne balalardyń jasyna sáıkes qaýipsiz oryndyqta otyrýyn qadaǵalańyz. 13 jasqa deıingi balalar artqy orynda otyrǵany qaýipsiz, ásirese, eger avtokólikte qaýipsizdik «jastyqtary» bolmasa.
- Ózińiz jáne balańyz velosıpedte, rolıkti konkıde, shańǵyda, snoýbordta bolǵanda, fýtbol oınaǵanda, skeıtbordıngte, atqa mingende, mototsıklde bastyń arnaıy kıimin (shlemin) kıip júrý qajet.
- Úıde qulaýdyń aldyn alyńyz,mysaly, shaǵyn kilemshelerdi tósemeńiz, jaryqty jaqsartyńyz, saty bolsa, súıenetin jaqtaý qoıyńyz.